celikci
New member
1920 yılı New York halkı için hoş başlamıştı. Dünya genelinde en az 50 milyon kişinin vefatına yıl açan ölümcül grip pandemisi, nihayet sona eriyor üzereydi.
New York Times’ın 4 Ocak 1920 tarihindeki manşeti de bu durumu yansıtıyordu: “Şehir Son 53 Yılın En Başarılı Sıhhat Karnesini Aldı” başlıklı haberde New York’un pandeminin üç yıkıcı dalgasını muvaffakiyetle atlattığı belirtiliyordu. Ülke genelinde de emsal bir hava hakimdi. Tünelin ucundaki ışık gözleri kamaştırmaya fazlacatan başlamıştı.
Lakin birkaç hafta ortasında tablo bilakis döndü. Optimist manşetler değişmeye başladı. Daha ay bitmeden New York’ta olay sayılarında yeni bir tepe yaşandı. Chicago’da ve başka büyük kentlerde de durum hayli farklı değildi.
New York Kenti Sıhhat Komiseri Royal S. Copeland, vatandaşları “gribin dönüşü” konusunda uyarıyordu. Copeland, hadiselerin bir daha artmasına niye olan virüs varyantının tesirlerinin eskiye bakılırsa daha yavaşça olacağını ve bundan evvelki yıl hastalanıp düzgünleşmiş olanların virüse karşı bağışıklık kazandığını öngörüyordu. Lakin pek de gerçek bir öngörü değildi bu. Dünyanın biroldukca yerinde büyük grip pandemisinin dördüncü dalgası yaşanmadı fakat New York, Chicago, Detroit üzere büyük kentleri yeni can kayıpları bekliyordu.
Ortadan 102 yıl geçti. Bugün koronavirüs pandemisinin üçüncü yılını yaşıyoruz. Omicron varyantının tesiriyle olay sayıları süratle artıyor, vefatlar de ne yazık ki devam ediyor. Hal bu biçimdeyken 1918 gribinin ya da yaygın bilinen ismiyle İspanyol gribinin üçüncü yılında edinilen deneyimler, sona yaklaştığımızı düşündüğümüz bu günler için de büyük dersler içeriyor.
VİRÜSÜN SONU NE DEMEK?
Öncelikle şunun altını çizelim: Bu çeşit virüsler kelam konusu olduğunda “son” sözü pek aldatıcı bir söz. Zira “son” dediğimizde virüsün dünya üzerinden bir anda silineceği üzere bir izlenime kapılıyoruz.
halbuki uzmanlar SARS-CoV-2’nin hayatımızdaki varlığını sürdüreceğini, lakin ölümcül ve ömrü alt üst eden bir patojen olmaktan çıkıp daha yavaşça tesirleri olan, mevsimsel bir rahatsızlığa dönüşeceğini belirtiyor.
Tıpkı şey İspanyol gribi virüsü için de geçerli. Bu grip pandemisi Birinci Dünya Savaşı’yla esasen tükenmiş biçimdeki dünyayı kasıp kavurdu. İki yılın ve dört ölümcül dalganın akabinde enfekte edebileceği kimse kalmadığından kendi kendine bitmiş oldu. Lakin virüs ortadan kaybolmadı. Bulaşıcılığı ve öldürücülüğü azalmış biçimde yaşamaya devam etti. Bugün onu mevsimsel gribe yol açan grip virüslerinden biri olan H1N1 kod ismiyle tanıyoruz.
Beklenti, eninde sonunda SARS-CoV-2 için de tıpkı şeyin yaşanması tarafında. Lakin tarih kitaplarının da gösterdiği üzere, “Nasılsa geçecek” rahatlığıyla gardımızı indirmek, epeyce daha büyük acıların ve ıstırapların kapısını aralamamıza niye olabilir.
Pekala birinci kere ABD’de ortaya çıkmış bulunmasına karşın niye bu pandemiye “İspanyol gribi” ismi verildi? Hastalığın tam manasıyla anlaşılamaması sebebiyle vefatlar ekseriyetle zatürreye atfediliyordu. Savaş vaktinde askerlerin morali bozulmasın diye uygulanan katı sansürler ise Avrupa ve ABD basınının salgını açık bir biçimde yazmasına mani oluyordu. İspanya ise Birinci Dünya Savaşı’nda tarafsız bir ülke olduğundan özgür bir basına sahipti. Salgın birinci vakit içinderda Mayıs 1918’de Madrid’de duyuruldu ve uzun mühlet boyunca yalnızca İspanyol gazetelerinde haber olduğu için ismi da İspanyol gribi kaldı. İspanyollar ise virüsün Fransa’dan geldiğine inanıyor ve hastalığı “Fransız gribi” olarak adlandırıyordu. Periyodun İspanya Hükümdarı 13’üncü Alfonso ile yakın etrafındaki bireyler de virüse yakalanınca, “İspanyol gribi” yakıştırması pandeminin üzerine yapışıp kaldı. Michigan Üniversitesi’nden hekim ve tıp tarihçisi Howard Markel, “Bir epidemi için bir ülkeyi ya da belirli bir topluluğu suçlamak bu biçimdelar epey yaygın bir alışkanlıktı, bugün bile geçerliliğini koruyor. Asırlar evvelden kalma bir tavır” tabirlerini kullandı.
KUŞLARDAN İNSANLARA GEÇTİ, BİRİNCİ DALGA RAHAT GEÇTİ
Bir yüzyıl öncesine geri dönersek… Birinci defa Mart 1918’de ABD’nin Kansas eyaletindeki askerlerde görülen virüs, Nisan ayında Fransa, Almanya ve İngiltere’de kaydedildi.
Kuşlardan insanlara geçtiği düşünülen virüs başlangıçta pek korkulacak bir şeye benzemiyordu. 1918’in ilkbaharında ortaya çıkan birinci dalga çok hafifçeti. Üşüme, ateş ve yorgunluk üzere tipik grip semptomları yaşayan hastalar çoklukla birkaç gün daha sonra güzelleşiyordu. Rapor edilen ölümlerin sayısı da pek düşüktü.
Lakin hastalık sonbaharda bir anda fazlaca daha güçlenerek geri döndü; muhtemelen mutasyon geçirmişti. Gribe yakalananlar oksijensiz kalarak saatler içerisinde ömrünü kaybediyordu. İkinci dalga dünyanın her yerini kırdı geçirdi. Virüs birkaç hafta ortasında bütün bir kasabayı ya da kenti yıkıp geçebiliyordu. Bu kadar kuvvetli bir grip virüsüyle o güne kadar karşılaşmış olan kişi sayısı hayli azdı.
Arabalar cenaze araçlarına dönüştürüldü. Din adamları at otomobilleriyle kapı kapı dolaşıp konutlardan grip kurbanlarının cansız vücutlarını topluyordu. Yalnızca ikinci dalgada ölen ABD’lilerin sayısı, Birinci Dünya Savaşı, İkinci Dünya Savaşı, Kore Savaşı ve Vietnam Savaşı’ndaki can kayıplarının toplamından fazlaydı.
Tıpkı koronavirüs pandemisinde görüldüğü üzere, 1918 gribi için de uydurma bilgi ve komplo teorileri dünya çapında süratle yayıldı. Tütün mamüllerinin enfeksiyonu önlemeye yardımcı olacağı inancıyla birtakım fabrikalarda tütün mamüllerinin içilmesine dair kurallar gevşetildi. Kakao yemenin gribe uygun geleceğinden tutun, burnunu sabunlu suyla yıkamanın faydalı olabileceğine dair bir hayli yanlış bilgi halk içinde dolaştı.
SAVAŞ ŞARTLARI VİRÜSÜN YAYILMASINI KOLAYLAŞTIRDI
Grip pandemisi bilhassa gençleri etkiliyordu. Bunun sebebi konusunda bilim insanları ve tarihçiler hâlâ uzlaşabilmiş değiller.
Bir görüşe göre, birinci hadiseler kayda geçirildiğinde, Birinci Dünya Savaşı’nın en sıcak günleri yaşanıyordu ve siperlerdeki kalabalık ve beslenme yetersizliği, virüsün askerler içinde süratle yayılmasını sağladı. Sahra hastanelerinin durumu da yayılımı hızlandırdı. Bir başka görüş ise 20’lerindeki ve 30’larındaki şahısların, emsal grip virüslerine karşı bağışıklanmış olma ihtimalinin daha üst yaş kümelerine kıyasla daha düşük olma ihtimali üzerinde duruyor.
H1N1 virüsünün mikroskop altındaki imajı
niçini ne olursa olsun, virüsün tesiriyle ABD’de ortalama ömür beklentisi 12 yıl azaldı. Tarihçi John M. Barry’nin “The Great Influenza” (Büyük Grip) isimli kitabında aktardığı üzere, pandemi periyodunda hayatta olan genç yetişkinlerin yüzde 8 ila 10’u grip niçiniyle ömrünü kaybetti.
1914’te başlayan Birinci Dünya Savaşı da kimi bölgelerde tabip problemine yol açmıştı. Geride kalan tabiplerin birçok da hastalandı. Hastaneler grip hadiseleriyle dolup taşınca okullar ve konutlar süreksiz hastaneler haline geldi ve tıp öğrencileri de hekimlerin yerini almak zorunda kaldı. Yetkililer vatandaşlara maske takmaları konusunda ikazlarda bulundu ve okullar ile kiliseler de dahil halka açık yerler büsbütün kapatıldı.
DÖRDÜNCÜ DALGA HİÇ BEKLENMEDİK BİR ANDA GELDİ
Ne var ki virüsün ortaya çıkmasından iki yıl daha sonra, tam da yetkililer zafer naraları atar ve kentlerde tedbirler hafifçeletilirken, dördüncü dalga baş gösterdi. Bu dalganın tesiriyle hastanelerde yoğunluk bir anda arttı ve vefatlar bir daha çoğalmaya başladı.
1919-1920 kışına gelindiğinde, Amerikalılar günlük hayatta uygulanan kısıtlamalardan bıkmıştı. Bu niçinle maske takma, toplumsal ara ve okullarla kiliselerin kapatılması üzere tedbirlerin neredeyse tamamı kaldırıldı. Kamusal alanlarda toplanmalar da süratle artınca, olaylar bir anda bir daha yükseldi. Siyasetçiler ya vatandaşları virüse karşı gereğince dikkatli olmamakla suçluyor ya da ortada epey da önemli bir durum olmadığı tarafında açıklamalar yapıyordu.
Dördüncü dalga daha evvelki tepelerin tersine gazetelerin birinci sayfalarında yer almadı. Haberler genelde iç sayfalarda birkaç paragraflık metinler halinde yer alıyor, her hafta hatta her gün binlerce yeni olay açıklanıyordu. Şubat 1920’de salgın New Jersey Eyalet Hapishanesi’ne sıçradı. Birtakım mahkemeler hastalık niçiniyle duruşmaları ertelemek zorunda kaldı.
Bir tabip, 1920 kışında New York Times’a yazdığı mektupta insanlara “gribe gereksiz maruz kalmaktan kaçınmaları” konusunda yalvarıyordu. Hasta olanları ziyaret eden her insanın hastalığı diğerlerine bulaştırabileceği konusunda ihtarda bulunan hekim, “bu da aslına bakarsan ağır yük altında ezilmekte olan hastanelerin, hemşirelerin ve tabiplerin yükünü daha da artırır” diyordu.
1918 gribi, dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 3’ünün vefatına niye olurak bugüne kadarki en ölümcül grip salgını oldu. Dünya nüfusunun üçte ikisini yani yaklaşık 500 milyon kişi enfekte olurken 50 milyon vefat yaşandı. 2009 yılında bir daha dünyayı tesiri altına alan domuz gribinde bu oran yalnızca yüzde 0,001 olarak kayıtlara geçti. 2008 yılında araştırmacılar, 1918 gribini bu kadar ölümcül yapan şeyin ne olduğunu keşfetti: Üç adet gen, hastanın akciğerlerini zayıflatıyor ve bakteriyel zatürrenin önünü açıyordu.
VİRÜS BİRKAÇ HAFTA İÇİNDE KENTLERİ YIKIP GEÇİYORDU
Dördüncü dalga daha evvelki dalgalar kadar manşet olmasa ve kaygı yaratmasa da ölümcüllük konusunda onlardan geri kalmıyordu. New York’taki grip kaynaklı ölümlere odaklı bir araştırmaya bakılırsa, Aralık 1919 ile Nisan 1920 içinde ömrünü kaybedenlerin sayısı, birinci ve üçüncü dalgalardan fazlaydı. Detroit, St. Louis ve Minneapolis de emsal dördüncü dalgalar yaşadı. Michigan’ın kimi kentlerinde vefat oranları olağanın hayli üzerine çıktı.
Barry’nin “The Great Influenza” kitabında aktardığı bir epidemiyolojik çalışmaya nazaran, virüsün en bulaşıcı olduğu vakit bir eyalete birinci ulaştığı vakit oluyordu. daha sonra vakit içinde virülansı azalıyordu.
(Uzmanlara göre bu virüslerin genel tutumu. Virüs hayatta kalabilmek için bulaşmaya muhtaçlık duyuyor. Fazla öldürücü olmak virüsün yayılabileceği konak sayısını azalttığından bir noktada virüsün de sonu manasına geliyor. Lakin her virüs bu kurala uymak zorunda değil.)
HİJYEN ŞARTLARI, PAK SU, AŞILAR…
Lokal yöneticilerin müdahalelerinin, birinci üç dalgayı sonlandırarak dördüncü dalganın büyümesine katkıda bulunmuş olması da mümkün. Lakin Columbia Üniversitesi’nde epidemiyoloji profesörü olan ve gribin New York’ta niye olduğu vefatlar üzerine bir çalışması bulunan Wan Yang’e nazaran, virüsü salıvermek de pek hakikat bir hareket olmayacaktı. Yang, Washington Post’a “Daha fazla enfeksiyon daha fazla mutasyona yol açabilir, bu da edinilmiş bağışıklığı ortadan kaldıran yeni bir virüs ortaya çıkarabilir. ötürüsıyla olay büsbütün virüsün nasıl evrileceği ile ilgili ki onu da varsayım etmek hakikaten imkânsız” tabirlerini kullandı.
Grip virüsleri ve koronavirüsler genetik manada farklılar, ötürüsıyla 1918 virüsüyle birebir kıyaslama yapmak mümkün değil. Yang bu noktada SARS-CoV-2’nin 1918 virüsüne kıyasla daha süratli mutasyon geçirdiğini vurguladı. Öteki yandan günümüz pandemisine karşı elimizde geçen yüzyılda elde bulunmayan fazlaca sayıda silah var. Hastaneleri hijyen şartlarının uygunlaşması, pak suya erişimin artması, en değerlisi de aşılar iki pandemi içindeki en kıymetli farklar. (İlk lisanslı grip aşısı salgından yıllar daha sonra 1940’larda ABD’de ortaya çıktı.)
KORONAVİRÜS KALICI OLACAK AMA…
bir daha de geçmişe bakarak geleceğe dair yorumlar yapmak mümkün. Üstte da dediğimiz üzere 1918 gribi virüsü, iki yıl boyunca can aldıktan daha sonra tesirleri hafifçeledi. ABD Ulusal Bilim Eğitimi Merkezi’nin yöneticisi Ann Reid, “O virüs günümüzde yaşanan tüm mevsimsel griplerin bir parçası” diye konuştu.
Reid, 1990’larda 1918 virüsünün genetik sekansının belirlenmesi için çalışan takımdaydı. Bu çalışma kararında 1918 virüsünün birtakım genetik özelliklerinin ortalarında 1957 ve 1968 pandemilerinin de bulunduğu yeni salgınlarda da gözlemlendiği ortaya çıktı. 1918 virüsüne karşı bağışıklık kazanmış olanlar, muhtemelen bu virüsün kuzenlerine karşı da bir noktaya kadar korunuyordu.
2009’da Ulusal Sıhhat Enstitüleri’nden David Morens ve Jeffery Taubenberger, Anthony S. Fauci ile birlikte kaleme aldıkları bir makalede, 1918 gribi virüsünün son asırda yaşadığımız “pandemi çağı”nda kıymetli bir rol oynadığını ortaya koydu. New England Journal of Medicine’de yayımlanan makalede, Taubenberger, Morens ve Fauci, “1918 civarında başlamış olan bir pandemiler çağında yaşıyoruz. 1918’den beri bu inatçı virüs hayatta kalmak için biroldukca evrim numarasına başvurdu” tabirlerini kullandı. Makale yayımlandığında ortalıkta olan H1N1 virüsü 1918 virüsünün dördüncü jenerasyon torunuydu. Taubenberger, Washington Post’a yaptığı açıklamada, “O günden beri yaşanan tüm pandemiler, 1957, 1968, 2009 hepsi, 1918 gribinin türevleri. Bu sene yakalandığımız, geçen sene yakalandığımız grip virüsleri hala 1918’deki atayla direkt akrabalar” diye konuştu.
Reid, “Nihayetinde, dünyadaki herkes bu koronavirüse karşı temel bir bağışıklık elde etmiş olacak, ötürüsıyla virüs mutasyon geçirip değişse bile, insanların hassasiyeti azalacak” tabirlerini kullandı.
Bu noktada yapabileceğimiz en güzel şey, şu anki pandeminin gidişatının da 1918’deki üzere olmasını ummak. SARS-CoV-2 için, “Bence o da kalıcı olacak” dedi diyen Yang, “Bence büsbütün ortadan kaldırılması mümkün değil, hatta bu noktada gerçekçi de değil. Umarım, bu virüsle daha barışçıl bir münasebet kurabiliriz” dedi.
The Washington Post’un “The 1918 flu didn’t end in 1918. Here’s what its third year can teach us.”, “‘The 1918 flu is still with us’: The deadliest pandemic ever is still causing problems today” ve “In 1918, the flu infected the White House. Even President Wilson got sick.” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.
New York Times’ın 4 Ocak 1920 tarihindeki manşeti de bu durumu yansıtıyordu: “Şehir Son 53 Yılın En Başarılı Sıhhat Karnesini Aldı” başlıklı haberde New York’un pandeminin üç yıkıcı dalgasını muvaffakiyetle atlattığı belirtiliyordu. Ülke genelinde de emsal bir hava hakimdi. Tünelin ucundaki ışık gözleri kamaştırmaya fazlacatan başlamıştı.
Lakin birkaç hafta ortasında tablo bilakis döndü. Optimist manşetler değişmeye başladı. Daha ay bitmeden New York’ta olay sayılarında yeni bir tepe yaşandı. Chicago’da ve başka büyük kentlerde de durum hayli farklı değildi.
New York Kenti Sıhhat Komiseri Royal S. Copeland, vatandaşları “gribin dönüşü” konusunda uyarıyordu. Copeland, hadiselerin bir daha artmasına niye olan virüs varyantının tesirlerinin eskiye bakılırsa daha yavaşça olacağını ve bundan evvelki yıl hastalanıp düzgünleşmiş olanların virüse karşı bağışıklık kazandığını öngörüyordu. Lakin pek de gerçek bir öngörü değildi bu. Dünyanın biroldukca yerinde büyük grip pandemisinin dördüncü dalgası yaşanmadı fakat New York, Chicago, Detroit üzere büyük kentleri yeni can kayıpları bekliyordu.
Ortadan 102 yıl geçti. Bugün koronavirüs pandemisinin üçüncü yılını yaşıyoruz. Omicron varyantının tesiriyle olay sayıları süratle artıyor, vefatlar de ne yazık ki devam ediyor. Hal bu biçimdeyken 1918 gribinin ya da yaygın bilinen ismiyle İspanyol gribinin üçüncü yılında edinilen deneyimler, sona yaklaştığımızı düşündüğümüz bu günler için de büyük dersler içeriyor.
VİRÜSÜN SONU NE DEMEK?
Öncelikle şunun altını çizelim: Bu çeşit virüsler kelam konusu olduğunda “son” sözü pek aldatıcı bir söz. Zira “son” dediğimizde virüsün dünya üzerinden bir anda silineceği üzere bir izlenime kapılıyoruz.
halbuki uzmanlar SARS-CoV-2’nin hayatımızdaki varlığını sürdüreceğini, lakin ölümcül ve ömrü alt üst eden bir patojen olmaktan çıkıp daha yavaşça tesirleri olan, mevsimsel bir rahatsızlığa dönüşeceğini belirtiyor.
Tıpkı şey İspanyol gribi virüsü için de geçerli. Bu grip pandemisi Birinci Dünya Savaşı’yla esasen tükenmiş biçimdeki dünyayı kasıp kavurdu. İki yılın ve dört ölümcül dalganın akabinde enfekte edebileceği kimse kalmadığından kendi kendine bitmiş oldu. Lakin virüs ortadan kaybolmadı. Bulaşıcılığı ve öldürücülüğü azalmış biçimde yaşamaya devam etti. Bugün onu mevsimsel gribe yol açan grip virüslerinden biri olan H1N1 kod ismiyle tanıyoruz.
Beklenti, eninde sonunda SARS-CoV-2 için de tıpkı şeyin yaşanması tarafında. Lakin tarih kitaplarının da gösterdiği üzere, “Nasılsa geçecek” rahatlığıyla gardımızı indirmek, epeyce daha büyük acıların ve ıstırapların kapısını aralamamıza niye olabilir.
Pekala birinci kere ABD’de ortaya çıkmış bulunmasına karşın niye bu pandemiye “İspanyol gribi” ismi verildi? Hastalığın tam manasıyla anlaşılamaması sebebiyle vefatlar ekseriyetle zatürreye atfediliyordu. Savaş vaktinde askerlerin morali bozulmasın diye uygulanan katı sansürler ise Avrupa ve ABD basınının salgını açık bir biçimde yazmasına mani oluyordu. İspanya ise Birinci Dünya Savaşı’nda tarafsız bir ülke olduğundan özgür bir basına sahipti. Salgın birinci vakit içinderda Mayıs 1918’de Madrid’de duyuruldu ve uzun mühlet boyunca yalnızca İspanyol gazetelerinde haber olduğu için ismi da İspanyol gribi kaldı. İspanyollar ise virüsün Fransa’dan geldiğine inanıyor ve hastalığı “Fransız gribi” olarak adlandırıyordu. Periyodun İspanya Hükümdarı 13’üncü Alfonso ile yakın etrafındaki bireyler de virüse yakalanınca, “İspanyol gribi” yakıştırması pandeminin üzerine yapışıp kaldı. Michigan Üniversitesi’nden hekim ve tıp tarihçisi Howard Markel, “Bir epidemi için bir ülkeyi ya da belirli bir topluluğu suçlamak bu biçimdelar epey yaygın bir alışkanlıktı, bugün bile geçerliliğini koruyor. Asırlar evvelden kalma bir tavır” tabirlerini kullandı.
KUŞLARDAN İNSANLARA GEÇTİ, BİRİNCİ DALGA RAHAT GEÇTİ
Bir yüzyıl öncesine geri dönersek… Birinci defa Mart 1918’de ABD’nin Kansas eyaletindeki askerlerde görülen virüs, Nisan ayında Fransa, Almanya ve İngiltere’de kaydedildi.
Kuşlardan insanlara geçtiği düşünülen virüs başlangıçta pek korkulacak bir şeye benzemiyordu. 1918’in ilkbaharında ortaya çıkan birinci dalga çok hafifçeti. Üşüme, ateş ve yorgunluk üzere tipik grip semptomları yaşayan hastalar çoklukla birkaç gün daha sonra güzelleşiyordu. Rapor edilen ölümlerin sayısı da pek düşüktü.
Lakin hastalık sonbaharda bir anda fazlaca daha güçlenerek geri döndü; muhtemelen mutasyon geçirmişti. Gribe yakalananlar oksijensiz kalarak saatler içerisinde ömrünü kaybediyordu. İkinci dalga dünyanın her yerini kırdı geçirdi. Virüs birkaç hafta ortasında bütün bir kasabayı ya da kenti yıkıp geçebiliyordu. Bu kadar kuvvetli bir grip virüsüyle o güne kadar karşılaşmış olan kişi sayısı hayli azdı.
Arabalar cenaze araçlarına dönüştürüldü. Din adamları at otomobilleriyle kapı kapı dolaşıp konutlardan grip kurbanlarının cansız vücutlarını topluyordu. Yalnızca ikinci dalgada ölen ABD’lilerin sayısı, Birinci Dünya Savaşı, İkinci Dünya Savaşı, Kore Savaşı ve Vietnam Savaşı’ndaki can kayıplarının toplamından fazlaydı.
Tıpkı koronavirüs pandemisinde görüldüğü üzere, 1918 gribi için de uydurma bilgi ve komplo teorileri dünya çapında süratle yayıldı. Tütün mamüllerinin enfeksiyonu önlemeye yardımcı olacağı inancıyla birtakım fabrikalarda tütün mamüllerinin içilmesine dair kurallar gevşetildi. Kakao yemenin gribe uygun geleceğinden tutun, burnunu sabunlu suyla yıkamanın faydalı olabileceğine dair bir hayli yanlış bilgi halk içinde dolaştı.
SAVAŞ ŞARTLARI VİRÜSÜN YAYILMASINI KOLAYLAŞTIRDI
Grip pandemisi bilhassa gençleri etkiliyordu. Bunun sebebi konusunda bilim insanları ve tarihçiler hâlâ uzlaşabilmiş değiller.
Bir görüşe göre, birinci hadiseler kayda geçirildiğinde, Birinci Dünya Savaşı’nın en sıcak günleri yaşanıyordu ve siperlerdeki kalabalık ve beslenme yetersizliği, virüsün askerler içinde süratle yayılmasını sağladı. Sahra hastanelerinin durumu da yayılımı hızlandırdı. Bir başka görüş ise 20’lerindeki ve 30’larındaki şahısların, emsal grip virüslerine karşı bağışıklanmış olma ihtimalinin daha üst yaş kümelerine kıyasla daha düşük olma ihtimali üzerinde duruyor.
H1N1 virüsünün mikroskop altındaki imajı
niçini ne olursa olsun, virüsün tesiriyle ABD’de ortalama ömür beklentisi 12 yıl azaldı. Tarihçi John M. Barry’nin “The Great Influenza” (Büyük Grip) isimli kitabında aktardığı üzere, pandemi periyodunda hayatta olan genç yetişkinlerin yüzde 8 ila 10’u grip niçiniyle ömrünü kaybetti.
1914’te başlayan Birinci Dünya Savaşı da kimi bölgelerde tabip problemine yol açmıştı. Geride kalan tabiplerin birçok da hastalandı. Hastaneler grip hadiseleriyle dolup taşınca okullar ve konutlar süreksiz hastaneler haline geldi ve tıp öğrencileri de hekimlerin yerini almak zorunda kaldı. Yetkililer vatandaşlara maske takmaları konusunda ikazlarda bulundu ve okullar ile kiliseler de dahil halka açık yerler büsbütün kapatıldı.
DÖRDÜNCÜ DALGA HİÇ BEKLENMEDİK BİR ANDA GELDİ
Ne var ki virüsün ortaya çıkmasından iki yıl daha sonra, tam da yetkililer zafer naraları atar ve kentlerde tedbirler hafifçeletilirken, dördüncü dalga baş gösterdi. Bu dalganın tesiriyle hastanelerde yoğunluk bir anda arttı ve vefatlar bir daha çoğalmaya başladı.
1919-1920 kışına gelindiğinde, Amerikalılar günlük hayatta uygulanan kısıtlamalardan bıkmıştı. Bu niçinle maske takma, toplumsal ara ve okullarla kiliselerin kapatılması üzere tedbirlerin neredeyse tamamı kaldırıldı. Kamusal alanlarda toplanmalar da süratle artınca, olaylar bir anda bir daha yükseldi. Siyasetçiler ya vatandaşları virüse karşı gereğince dikkatli olmamakla suçluyor ya da ortada epey da önemli bir durum olmadığı tarafında açıklamalar yapıyordu.
Dördüncü dalga daha evvelki tepelerin tersine gazetelerin birinci sayfalarında yer almadı. Haberler genelde iç sayfalarda birkaç paragraflık metinler halinde yer alıyor, her hafta hatta her gün binlerce yeni olay açıklanıyordu. Şubat 1920’de salgın New Jersey Eyalet Hapishanesi’ne sıçradı. Birtakım mahkemeler hastalık niçiniyle duruşmaları ertelemek zorunda kaldı.
Bir tabip, 1920 kışında New York Times’a yazdığı mektupta insanlara “gribe gereksiz maruz kalmaktan kaçınmaları” konusunda yalvarıyordu. Hasta olanları ziyaret eden her insanın hastalığı diğerlerine bulaştırabileceği konusunda ihtarda bulunan hekim, “bu da aslına bakarsan ağır yük altında ezilmekte olan hastanelerin, hemşirelerin ve tabiplerin yükünü daha da artırır” diyordu.
1918 gribi, dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 3’ünün vefatına niye olurak bugüne kadarki en ölümcül grip salgını oldu. Dünya nüfusunun üçte ikisini yani yaklaşık 500 milyon kişi enfekte olurken 50 milyon vefat yaşandı. 2009 yılında bir daha dünyayı tesiri altına alan domuz gribinde bu oran yalnızca yüzde 0,001 olarak kayıtlara geçti. 2008 yılında araştırmacılar, 1918 gribini bu kadar ölümcül yapan şeyin ne olduğunu keşfetti: Üç adet gen, hastanın akciğerlerini zayıflatıyor ve bakteriyel zatürrenin önünü açıyordu.
VİRÜS BİRKAÇ HAFTA İÇİNDE KENTLERİ YIKIP GEÇİYORDU
Dördüncü dalga daha evvelki dalgalar kadar manşet olmasa ve kaygı yaratmasa da ölümcüllük konusunda onlardan geri kalmıyordu. New York’taki grip kaynaklı ölümlere odaklı bir araştırmaya bakılırsa, Aralık 1919 ile Nisan 1920 içinde ömrünü kaybedenlerin sayısı, birinci ve üçüncü dalgalardan fazlaydı. Detroit, St. Louis ve Minneapolis de emsal dördüncü dalgalar yaşadı. Michigan’ın kimi kentlerinde vefat oranları olağanın hayli üzerine çıktı.
Barry’nin “The Great Influenza” kitabında aktardığı bir epidemiyolojik çalışmaya nazaran, virüsün en bulaşıcı olduğu vakit bir eyalete birinci ulaştığı vakit oluyordu. daha sonra vakit içinde virülansı azalıyordu.
(Uzmanlara göre bu virüslerin genel tutumu. Virüs hayatta kalabilmek için bulaşmaya muhtaçlık duyuyor. Fazla öldürücü olmak virüsün yayılabileceği konak sayısını azalttığından bir noktada virüsün de sonu manasına geliyor. Lakin her virüs bu kurala uymak zorunda değil.)
HİJYEN ŞARTLARI, PAK SU, AŞILAR…
Lokal yöneticilerin müdahalelerinin, birinci üç dalgayı sonlandırarak dördüncü dalganın büyümesine katkıda bulunmuş olması da mümkün. Lakin Columbia Üniversitesi’nde epidemiyoloji profesörü olan ve gribin New York’ta niye olduğu vefatlar üzerine bir çalışması bulunan Wan Yang’e nazaran, virüsü salıvermek de pek hakikat bir hareket olmayacaktı. Yang, Washington Post’a “Daha fazla enfeksiyon daha fazla mutasyona yol açabilir, bu da edinilmiş bağışıklığı ortadan kaldıran yeni bir virüs ortaya çıkarabilir. ötürüsıyla olay büsbütün virüsün nasıl evrileceği ile ilgili ki onu da varsayım etmek hakikaten imkânsız” tabirlerini kullandı.
Grip virüsleri ve koronavirüsler genetik manada farklılar, ötürüsıyla 1918 virüsüyle birebir kıyaslama yapmak mümkün değil. Yang bu noktada SARS-CoV-2’nin 1918 virüsüne kıyasla daha süratli mutasyon geçirdiğini vurguladı. Öteki yandan günümüz pandemisine karşı elimizde geçen yüzyılda elde bulunmayan fazlaca sayıda silah var. Hastaneleri hijyen şartlarının uygunlaşması, pak suya erişimin artması, en değerlisi de aşılar iki pandemi içindeki en kıymetli farklar. (İlk lisanslı grip aşısı salgından yıllar daha sonra 1940’larda ABD’de ortaya çıktı.)
KORONAVİRÜS KALICI OLACAK AMA…
bir daha de geçmişe bakarak geleceğe dair yorumlar yapmak mümkün. Üstte da dediğimiz üzere 1918 gribi virüsü, iki yıl boyunca can aldıktan daha sonra tesirleri hafifçeledi. ABD Ulusal Bilim Eğitimi Merkezi’nin yöneticisi Ann Reid, “O virüs günümüzde yaşanan tüm mevsimsel griplerin bir parçası” diye konuştu.
Reid, 1990’larda 1918 virüsünün genetik sekansının belirlenmesi için çalışan takımdaydı. Bu çalışma kararında 1918 virüsünün birtakım genetik özelliklerinin ortalarında 1957 ve 1968 pandemilerinin de bulunduğu yeni salgınlarda da gözlemlendiği ortaya çıktı. 1918 virüsüne karşı bağışıklık kazanmış olanlar, muhtemelen bu virüsün kuzenlerine karşı da bir noktaya kadar korunuyordu.
2009’da Ulusal Sıhhat Enstitüleri’nden David Morens ve Jeffery Taubenberger, Anthony S. Fauci ile birlikte kaleme aldıkları bir makalede, 1918 gribi virüsünün son asırda yaşadığımız “pandemi çağı”nda kıymetli bir rol oynadığını ortaya koydu. New England Journal of Medicine’de yayımlanan makalede, Taubenberger, Morens ve Fauci, “1918 civarında başlamış olan bir pandemiler çağında yaşıyoruz. 1918’den beri bu inatçı virüs hayatta kalmak için biroldukca evrim numarasına başvurdu” tabirlerini kullandı. Makale yayımlandığında ortalıkta olan H1N1 virüsü 1918 virüsünün dördüncü jenerasyon torunuydu. Taubenberger, Washington Post’a yaptığı açıklamada, “O günden beri yaşanan tüm pandemiler, 1957, 1968, 2009 hepsi, 1918 gribinin türevleri. Bu sene yakalandığımız, geçen sene yakalandığımız grip virüsleri hala 1918’deki atayla direkt akrabalar” diye konuştu.
Reid, “Nihayetinde, dünyadaki herkes bu koronavirüse karşı temel bir bağışıklık elde etmiş olacak, ötürüsıyla virüs mutasyon geçirip değişse bile, insanların hassasiyeti azalacak” tabirlerini kullandı.
Bu noktada yapabileceğimiz en güzel şey, şu anki pandeminin gidişatının da 1918’deki üzere olmasını ummak. SARS-CoV-2 için, “Bence o da kalıcı olacak” dedi diyen Yang, “Bence büsbütün ortadan kaldırılması mümkün değil, hatta bu noktada gerçekçi de değil. Umarım, bu virüsle daha barışçıl bir münasebet kurabiliriz” dedi.
The Washington Post’un “The 1918 flu didn’t end in 1918. Here’s what its third year can teach us.”, “‘The 1918 flu is still with us’: The deadliest pandemic ever is still causing problems today” ve “In 1918, the flu infected the White House. Even President Wilson got sick.” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.