celikci
New member
Vietnam Savaşı sırasında Tayland’da doğdu. çabucak hemen bir bebekken yakalandı ve bir kafese kapatıldı. Evvel bir kamyona akabinde kocaman bir Boeing 747’ye bindirildi. Pasifik Okyanusu’nu geçip ABD’ye indi. hayatının birinci yıllarını Florida’da, Disney World yakınlarında geçirdi. Buradan Texas’a gönderildi. çabucak hemen 5-6 yaşlarındayken bir küme adam tarafınca bir öbür kamyona bindirildi ve New York’a gdolayıldü. Nihayetinde de kentin en işlek noktalarından biri olan Yankee Stadyumu’nun çabucak yanı başında bir hayat alanına yerleştirildi.
Tayland’da çabucak hemen sütten bile kesilmemişken ayrılmak zorunda kalmıştı. Orada ailesiyle birlikte yaşıyordu; kız kardeşleri, kuzenleri, teyzeleri ve annesi vardı. Birbirlerine sarılıyor, daima birlikte sohbet ediyor, oynuyorlardı. Yeni meskeninde ise kimsesi yoktu. Mavili siyahlı puantiyeli elbisesiyle ziyaretçilerine çeşitli şovlar yapıyor, sırtına binen çocukları gezdiriyordu.
Bugün artık 50’li yaşlarında olduğundan emekliye ayrılmış durumda. Lakin ömrün tadını çıkarabildiğini söylemek sıkıntı. Hala birebir yerde yaşıyor. Bu hayata o kadar alışmış ki kendisine ayrılmış dört tarafı bambularla çevrili küçücük arazinin önünden geçen trenlere “el sallamayı” ihmal etmiyor. O sırada trendeki yolcuları bilgilendirmekle nazaranvlinin ezberden söylemiş olduği şu cümleler duyuluyor:
“Burada tanışacağımız hoş bayanın ismi Bayan Happy. Bayan Happy inanılmaz formunu yıllardır muhafazayı başardı. Biz de burada kendisine fazlaca fazlaca güzel bakıyoruz. Her hafta banyosunu yaptırıyor ve pedikürünü eksik etmiyoruz…”
Burası New York’ta bulunan Bronx Hayvanat Bahçesi’nin “Vahşi Asya” ismi verilen kısmı, rehberin orta yaşlı bir kadınmışçasına bahsetmiş olduğu Bayan Happy bir Asya fili, “eksik etmiyoruz” dediği pedikür seansları da aslında tutsaklık altındaki fillerde fazlaca sık ortaya çıkan ve felce hatta mevte yol açan bir ayak hastalığını önlemenin tek yolu. Çünkü yabanî ömürde her gün kilometrelerce yol yürüyen Asya fillerinin ayakları belirli bir alanda kapalı kalmaya ve sonlu harekete uygun değil.
New York Times 2015 yılında yaptığı bir haberde Happy’i “Bronx Hayvanat Bahçesi’nin En Yalnız Fili” diye nitelendirmişti.
New York Times 2015 yılında yaptığı bir haberde Happy’i “Bronx Hayvanat Bahçesi’nin En Yalnız Fili” diye nitelendirmişti.
HAPPY’NİN MUKADDERATINI BELİRLEYECEK DAVAYA SAYILI GÜNLER KALDI
“Mutlu” manasına gelen ismiyle Happy, 21’inci yüzyılın en değerli hayvan hakları davasının öznesi.
Onu temsil eden Nonhuman Rights Project (İnsan Olmayanların Hakları Projesi – NhRP) avukatları, 18 Mayıs günü, New York eyaletinin en üst seviye hukuk mercii olan New York Temyiz Mahkemesi’nin karşısına çıkacak, Happy’nin Bronx Hayvanat Bahçesi’nde yasa dışı bir halde tutulduğunu ve Tennessee ya da California’da bulunan bir fil sığınağına gönderilmesi gerektiğini savunacak. (Bu sığınaklarda, filler, hayvanat bahçelerine kıyasla fazlaca daha geniş yerlerde, doğal hayat şartlarına yakın kaidelerde yaşıyor ve öbür fillerle toplumsallaşma bahtı elde edebiliyor.)
Wall Street Journal’a konuşan NhRP Lideri Steven Wise, “Happy, kendi iradesine ters bir biçimde hapsediliyor. 40 yıldan fazla müddettir hapiste” dedi.
Happy’nin hayli mutsuz ve depresif olduğunu savunan Wise, “Hayvanat bahçesindekiler Happy’i sevmiyor. Sevseler, Tennessee’deki barınağa gönderirlerdi” diyor.
Mahkemenin Happy lehinde karar vermesi hayli sıkıntı görünüyor. Fakat Wise, New York Temyiz Mahkemesi’nin davayı görüşmeyi kabul etmesinin bile başlı başına bir tüzel zafer olduğunu belirterek, “Bu savaşı vermeye başlayalı çabucak hemen 9 yıl oldu. Biz dünyayı değiştirmeye çalışıyoruz” sözlerini kullandı.
Bronx Hayvanat Bahçesi, ABD’de canlı bir fili görülebilecek 57 akredite hayvanat bahçesinden biri; New York eyaletinde de tek. Etraf müdafaa uzmanları yabanî tabiatta kalan Asya fillerinin sayısının 50 bin civarında olduğu varsayım ediyor. Yani avcılarla ve öbür tehlikelerle burun buruna yaşayan bu hayvanları dünya gözüyle görme bahtımız süratle azalıyor. Wise ise 2021’de Newsweek’e yaptığı açıklamada, Yırtıcı Asya kısmının ziyarete açık olduğu Mayıs-Ekim periyotlarında kişi başı 40 dolar verip hayvanat bahçesi trenine binerek Happy’i görmenin bu kapsamda kabul edilemeyeceğini belirterek, “Bir mahpusa bakmak üzere, güya hücre hapsindeki bir kişinin önünden geçiyormuşsunuz üzere. hayatının Happy için ne manaya geldiğini biz anlıyoruz; neredeyse bir hiç” diye konuşuyordu.
Doğal ortamında olsa günde ortalama 50 kilometre yürüyecek olan Happy, Bronx Hayvanat Bahçesi’nde 4 bin metrekarelik bir alanda yaşıyor.
Doğal ortamında olsa günde ortalama 50 kilometre yürüyecek olan Happy, Bronx Hayvanat Bahçesi’nde 4 bin metrekarelik bir alanda yaşıyor.
İLK DAVA 2018’DE AÇILDI
NhRP, Happy’nin hukuk savaşını 2018 yılında başlattı. Kurumun avukatları, New York’un kuzeyinde bulunan Orleans Bölge Mahkemesi’ne müracaatta bulunarak Happy’nin ABD maddeleri kapsamında hakları olan bir birey olduğunu, bu türlü muamele görmesi ve özgür bırakılması gerektiğini savundu.
Davalı taraf olan Bronx Hayvanat Bahçesi’nin avukatları ise hem Happy’nin bireylik argümanına karşı çıktı tıpkı vakitte olur da filin mahkemenin karşısına çıkarılması gerekirse 620 kilometre ara yol gitmesi gerekeceğini belirterek davanın Bronx’ta görülmesini talep etti.
Yargıç bu talebi kabul etti, dava Bronx Bölge Mahkemesi’ne taşındı. Evvel alt mahkeme akabinde da 2020 yılında Bronx Temyiz Mahkemesi, geçmişten emsal kararları münasebet göstererek Happy’nin birey olduğu argümanını reddetti.
Yüksek Mahkeme Yargıcı Alison Tuitt, karar öne sürülen sebebinde, Happy’nin sıkıntısına katiyen sempatiyle yaklaştığını belirterek, “Ama yasalar gereği Happy’nin bir ‘birey’ olmadığına ve yasa dışı mahpus tutulmadığına karar vermek zorundayız. Lakin bu fil hürmet ve haysiyetle muamele görmesi gereken akıllı ve otonom bir varlık ve özgür olma hakkına sahip olabilir” tabirlerini kullandı.
Change.org’da Happy için açılan kampanya 1 milyon 414 binden çok imzaya ulaştı. Amacı 1,5 milyon imza olan kampanya metninde, Bronx Hayvanat Bahçesi’nin filler için en uygunsuz şartlara sahip hayvanat bahçeleri listesinde 5’inci sırada olduğu hatırlatılarak, “Happy hiç fakat hiç memnun değil” sözleri kullanılıyor. Hayvanat bahçesinin önünde sık sık protestolar düzenleyen Happy destekçileri içinde Mia Farrow üzere ünlü isimler ile Laurence Tribe, Martha Nussbaum, Joyce Poole üzere felsefeciler ve bilim insanları da bulunuyor. Tribe, The Atlantic’e yaptığı açıklamada hayvanat bahçesinin tarafında olanların “ekonomik çıkarlarını düşünen gruplar” olduğunu belirtti. Bunların başında da National Association for Biomedical Research (Ulusal Biyomedikal Araştırmalar Birliği) geliyor. Çünkü Happy’nin birey ilan edilmesi, laboratuvarlarda kullanılan test hayvanları için de emsal teşkil edebilecek bir durum.
PEKİ HAPPY niye KEYİFLİ DEĞİL?
51 yaşındaki Happy, 1977 yılından beri Bronx Hayvanat Bahçesi’nde yaşıyor. Happy ömür alanını 25 yıl boyunca arkadaşı Grumpy ile paylaştı. Lakin Patty ve Maxine isimli iki filin saldırdığı Grumpy yaraları niçiniyle uyutulunca Happy yalnız kaldı. ondan sonrasında eşleştirildiği Sammy de 2006’da hayatını kaybetti. Akabinde Maxine de öldü.
Happy, Grumpy ve birebir periyotta ABD’ye getirilen öteki 5 fil yavrusu, isimlerini Walt Disney’in 1937 tarihindeki sineması “Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler”deki cücelerden alıyordu. İkisi de dişi olan Happy ve Grumpy, Grumpy ölene kadar hiç ayrılmadı. Happy çok utangaç ve içe dönük, Grumpy (İng. huysuz) ise isminin bilakis epeyce sevinçli ve hareketliydi.
Happy, Grumpy ve birebir devirde ABD’ye getirilen başka 5 fil yavrusu, isimlerini Walt Disney’in 1937 tarihindeki sineması “Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler”deki cücelerden alıyordu. İkisi de dişi olan Happy ve Grumpy, Grumpy ölene kadar hiç ayrılmadı. Happy çok utangaç ve içe dönük, Grumpy (İng. huysuz) ise isminin tersine fazlaca sevinçli ve hareketliydi.
Birkaç yıl evvelden, Bronx Hayvanat Bahçesi fil programını kapattı ve yeni fil alımını durdurdu. Fakat eldeki filleri öteki yerlere de göndermedi. Hayvanat bahçesinin yöneticisi James Breheny’nin yeminli sözünde söylemiş olduğine nazaran, geçmişteki davranışlarıyla başka fillerle bağlantı kurmakta pek de başarılı olmadığını gösteren Happy ve Patty, bugün, yan yana hayat alanlarında tek başlarına yaşıyor.
Bronx Hayvanat Bahçesi iki filin ortalarındaki çit üzerinden temas kurduğunu belirtse de NhRP ve hayvan severler bu kadarcık bağlantının Happy ve Patty’nin toplumsallaşma muhtaçlıklarını karşılamadığını öne sürüyor. Kurumun avukatları ise geçmişte yaptıkları savunmalarda, Happy’nin bulunduğu fazlaca keyifli olduğunu belirterek “NhRP kendi yanlış ideolojisini yaymak için Happy’i ve Bronx Hayvanat Bahçesi’nin ismini sömürmektedir” tabirlerini kullanmıştı.
1975’ten bu yana filler üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan ABD’li araştırmacı Joyce Poole Newsweek’e fillerin yabanî hayatta aileleriyle birlikte günde 50 kilometre yol yürüdüğünü, hareketli, aileleriyle daima fizikî temas ortasında olan hayvanlar olduğunu belirtti. Lakin Wise’ın destekçilerin çektiği görüntülerden ve trenin açık olduğu periyotlarda yaptığı ziyaretlerden aktardığına göre Happy gün ortasında neredeyse hiç kıpırdamıyor, yerinde sabit duruyor. Bunun tutsaklık altındaki fillerde yaygın görülen bir davranış olduğunu vurgulayan Poole şöyleki konuştu: “Bir fili alıp kent ortamında parmaklıklar arkasına koymak, felakete davetiye çıkarmaktır. Kendinizi parmaklıklar gerisinde kilit altında hayal etmeye çalıştığınızda goreceğiniz üzere, yapacak epeyce fazla şey yok.”
niçin BAŞKA FİLLER DEĞİL DE HAPPY?
Dünya genelindeki uzmanlar, fillerin epeyce toplumsal hayvanlar olduğunu her fırsatta lisana getiriyor. Araştırmalara göre, toplumsal bağlar kuramamak, aile üyeleriyle bir arada kendi yiyeceğini aramak zorunda olmamak, fillerin zihinsel sıhhatlerine ziyan veriyor. Hatta kimileri üreme üzere sıradan hayati işlevleri bile yerine getirmiyor. Birbirlerine sık sık yardım ettikleri için empati hissine sahip oldukları düşünülen fillerin ölen aile üyeleri ve arkadaşları için yas tuttukları da biliniyor.
Ancak Happy, tüm bunların da ötesinde fazlaca özel bir fil. Çünkü 2005 yılında yapılan bir çalışmada, Happy’nin o güne kadar yalnızca insanlara, şempanzelere ve yunuslara mahsus kabul edilen bir özelliğe sahip olduğu ortaya çıktı: Happy ayna testini geçebilen birinci Asya fili oldu.
İngilizce “mirror self-recognition”ın kısaltmasıyla MSR olarak da bilinen ayna testi, bilim insanlarının bir canlının öz bilince sahip olup olmadığını tespit etmekteki en değerli aracı.
Hayvanlar çoklukla aynadaki yansımalarını birebir cinsten diğer bir hayvan zannediyor ve onunla konuşmaya, etkileşim kurmaya, arkadaş olmaya ya da hengame etmeye çalışıyor. MSR testini geçen canlılar ise aynadaki manzaranın kendilerine ilişkin olduğunu biliyor ve ona göre davranıyor. (Örneğin dişimizde bir şey var mı diye bakıyor, makyajımızın bozulup bozulmadığını denetim ediyor, saçımızı düzeltiyoruz.)
2005 yılında Emory Üniversitesi’nden Joshua Plotnik’in yürüttüğü çalışma kapsamında da Maxine, Patty ve Happy başlarına beyaz boyayla çarpı çizildikten daha sonra hayat alanlarına yerleştirilen aynaların karşısına geçirildi. Maxine ve Patty evvel aynaya tırmanıp “Arkada öbür bir fil mi var?” diye denetim etmeye çalıştı, akabinde başlarını sağa sola sallayıp niye karşılarındaki filin de birebir biçimde davrandığını anlamaya çalıştı. Happy ise 12’den çok kere başındaki çarpıya dokunarak aynadakinin “Happy’nin yansıması” olduğunu anladığını göstermiş oldu.,
Diğer yandan bugün, Plotnik’in NhRP’nin davasına dair çekinceleri olduğunu ve araştırmasının bu türlü kullanılmasından rahatsız olduğunu da belirtelim. 2021’de The Atlantic’e konuşan Plotnik, Bronx Hayvanat Bahçesi’nin bağlı olduğu Wildlife Conservation Society’nin (Vahşi Hayat Muhafaza Topluluğu – WCS) maksat alınmasına karşı çıkıyordu. Çünkü WCS dünyadaki çeşitliliğin yüzde 50’sinden çoksına konut sahipliği yapan 14 noktada yabanî ömür müdafaa çalışmalarıyla uğraşan, 2016’daki “96 Fil” kampanyasıyla ABD’de fil dişi satışının neredeyse büsbütün yasaklanmasını sağlayan bir kuruluş. Bir görüşe bakılırsa, WCS’in bu dava için harcadığı her kuruş, tabiattaki fillerin korunmasına harcanacak paranın azalması manasına geliyor. Fillerin durumlarının güzelleştirilmesine çalışan bir örgütü de lideri olan Plotnik de şartları Bronx’tan daha makûs olan hayvanat bahçelerine odaklanılması gerektiğini savunuyordu. Poole ise WCS bünyesindeki saygın bilim insanlarının hiç birinin davada hayvanat bahçesine takviye vermemesinin manidar olduğuna dikkat çekiyordu.
FİLDEN “BİREY” OLUR MU?
ABD hukukunda “birey” kurgusal bir olgu. Bir şirket ya da bir gemi birey kabul edilebiliyor. 1972 yılında Yüksek Mahkeme Yargıcı William O. Douglas, bir karar metninde vadilerin, alp çayırlarının, ırmakların, göllerin, plajların, ağaçlıkların, bataklıkların hatta havanın bile birey kabul edilmesi gerektiğini yazmıştı. Kürtaj karşıları embriyo ve fetüsler için de tıpkı şeyi savunuyor. 2019 yılında California’nın kuzeyinde yaşayan Yurok kabilesi, Klamath Irmağı’nın bir birey olduğunu ilan etti. Hatta yapay zekanın da birey kabul edileceği günler fazla uzak üzere görünmüyor.
Üstelik bu mevzudaki tek dava da Happy’le ilgili değil. Örneğin Florida’da iki göl, bir bataklık, iki de dere, bir inşaat projesini durdurmak için bireylik davası açtı. Minnesota’da “manoomin” ismi verilen bir çeşit yaban pirinci, bir petrol boru çizgisinin inşasını engellemek için mahkemenin yolunu tuttu. NhRP avukatları da geçmişte Happy gibisi zihinsel kapasiteleri ve otonomileri olduğu nedeni öne sürülerek balinaları, şempanzeleri ve yunusları savundu.
Manoomin, Minnesota yerlileri için fazlaca değerli bir eser. Fotoğraf 1905 yılından bir manoomin hasadından.
Yeni Zelanda, Bangladeş, Hindistan ve Kolombiya üzere ülkelerde de ırmakların, dağların ve çeşitli tabiat alanlarının haklarına dair davalar görüldü. Ekvador anayasası “Doğa Ana” manasına gelen ‘pachamama’ya var olma ve gelişme hakkı tanıyor.
Bu tıp türel teşebbüslere karşı çıkan insan bireyler de var. Örneğin ABD’nin Missouri eyaletinde gündeme gelen bir yasa tasarısı, insanların ekosistem ismine dava açmasını engellemeyi amaçlıyor. Idaho Eyalet Meclisi de kısa mühlet evvel, çevresel ögelerin yapay zekanın, insan olmayan hayvanların ve cansız nesnelerin bireylik özelliği kazanmasını engelleyen maddeyi kabul etti. Yasa teklifini gündeme getiren Cumhuriyetçi vekil Tammy Nichols, “Seçmenlerim, doğal haklar hareketinin eyaletimizdeki tarım sanayisini ve kereste maden üzere kaynakları tehdit etmesinden ötürü korku duyuyor” sözlerini kullandı.
The Wall Street Journal’ın “Happy the Elephant Has Lawyers Arguing to Free Her From the Zoo”, Newsweek’in “In a Meşru First, a Court Will Decide if an Elephant Deserves the Same Rights as a Person”, The Atlantic’in “The Elephant Who Could Be A Person” ve NPR’ın “Elephants Have a Concept of Self, Study Suggests” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.
Tayland’da çabucak hemen sütten bile kesilmemişken ayrılmak zorunda kalmıştı. Orada ailesiyle birlikte yaşıyordu; kız kardeşleri, kuzenleri, teyzeleri ve annesi vardı. Birbirlerine sarılıyor, daima birlikte sohbet ediyor, oynuyorlardı. Yeni meskeninde ise kimsesi yoktu. Mavili siyahlı puantiyeli elbisesiyle ziyaretçilerine çeşitli şovlar yapıyor, sırtına binen çocukları gezdiriyordu.
Bugün artık 50’li yaşlarında olduğundan emekliye ayrılmış durumda. Lakin ömrün tadını çıkarabildiğini söylemek sıkıntı. Hala birebir yerde yaşıyor. Bu hayata o kadar alışmış ki kendisine ayrılmış dört tarafı bambularla çevrili küçücük arazinin önünden geçen trenlere “el sallamayı” ihmal etmiyor. O sırada trendeki yolcuları bilgilendirmekle nazaranvlinin ezberden söylemiş olduği şu cümleler duyuluyor:
“Burada tanışacağımız hoş bayanın ismi Bayan Happy. Bayan Happy inanılmaz formunu yıllardır muhafazayı başardı. Biz de burada kendisine fazlaca fazlaca güzel bakıyoruz. Her hafta banyosunu yaptırıyor ve pedikürünü eksik etmiyoruz…”
Burası New York’ta bulunan Bronx Hayvanat Bahçesi’nin “Vahşi Asya” ismi verilen kısmı, rehberin orta yaşlı bir kadınmışçasına bahsetmiş olduğu Bayan Happy bir Asya fili, “eksik etmiyoruz” dediği pedikür seansları da aslında tutsaklık altındaki fillerde fazlaca sık ortaya çıkan ve felce hatta mevte yol açan bir ayak hastalığını önlemenin tek yolu. Çünkü yabanî ömürde her gün kilometrelerce yol yürüyen Asya fillerinin ayakları belirli bir alanda kapalı kalmaya ve sonlu harekete uygun değil.
New York Times 2015 yılında yaptığı bir haberde Happy’i “Bronx Hayvanat Bahçesi’nin En Yalnız Fili” diye nitelendirmişti.
New York Times 2015 yılında yaptığı bir haberde Happy’i “Bronx Hayvanat Bahçesi’nin En Yalnız Fili” diye nitelendirmişti.
HAPPY’NİN MUKADDERATINI BELİRLEYECEK DAVAYA SAYILI GÜNLER KALDI
“Mutlu” manasına gelen ismiyle Happy, 21’inci yüzyılın en değerli hayvan hakları davasının öznesi.
Onu temsil eden Nonhuman Rights Project (İnsan Olmayanların Hakları Projesi – NhRP) avukatları, 18 Mayıs günü, New York eyaletinin en üst seviye hukuk mercii olan New York Temyiz Mahkemesi’nin karşısına çıkacak, Happy’nin Bronx Hayvanat Bahçesi’nde yasa dışı bir halde tutulduğunu ve Tennessee ya da California’da bulunan bir fil sığınağına gönderilmesi gerektiğini savunacak. (Bu sığınaklarda, filler, hayvanat bahçelerine kıyasla fazlaca daha geniş yerlerde, doğal hayat şartlarına yakın kaidelerde yaşıyor ve öbür fillerle toplumsallaşma bahtı elde edebiliyor.)
Wall Street Journal’a konuşan NhRP Lideri Steven Wise, “Happy, kendi iradesine ters bir biçimde hapsediliyor. 40 yıldan fazla müddettir hapiste” dedi.
Happy’nin hayli mutsuz ve depresif olduğunu savunan Wise, “Hayvanat bahçesindekiler Happy’i sevmiyor. Sevseler, Tennessee’deki barınağa gönderirlerdi” diyor.
Mahkemenin Happy lehinde karar vermesi hayli sıkıntı görünüyor. Fakat Wise, New York Temyiz Mahkemesi’nin davayı görüşmeyi kabul etmesinin bile başlı başına bir tüzel zafer olduğunu belirterek, “Bu savaşı vermeye başlayalı çabucak hemen 9 yıl oldu. Biz dünyayı değiştirmeye çalışıyoruz” sözlerini kullandı.
Bronx Hayvanat Bahçesi, ABD’de canlı bir fili görülebilecek 57 akredite hayvanat bahçesinden biri; New York eyaletinde de tek. Etraf müdafaa uzmanları yabanî tabiatta kalan Asya fillerinin sayısının 50 bin civarında olduğu varsayım ediyor. Yani avcılarla ve öbür tehlikelerle burun buruna yaşayan bu hayvanları dünya gözüyle görme bahtımız süratle azalıyor. Wise ise 2021’de Newsweek’e yaptığı açıklamada, Yırtıcı Asya kısmının ziyarete açık olduğu Mayıs-Ekim periyotlarında kişi başı 40 dolar verip hayvanat bahçesi trenine binerek Happy’i görmenin bu kapsamda kabul edilemeyeceğini belirterek, “Bir mahpusa bakmak üzere, güya hücre hapsindeki bir kişinin önünden geçiyormuşsunuz üzere. hayatının Happy için ne manaya geldiğini biz anlıyoruz; neredeyse bir hiç” diye konuşuyordu.
Doğal ortamında olsa günde ortalama 50 kilometre yürüyecek olan Happy, Bronx Hayvanat Bahçesi’nde 4 bin metrekarelik bir alanda yaşıyor.
Doğal ortamında olsa günde ortalama 50 kilometre yürüyecek olan Happy, Bronx Hayvanat Bahçesi’nde 4 bin metrekarelik bir alanda yaşıyor.
İLK DAVA 2018’DE AÇILDI
NhRP, Happy’nin hukuk savaşını 2018 yılında başlattı. Kurumun avukatları, New York’un kuzeyinde bulunan Orleans Bölge Mahkemesi’ne müracaatta bulunarak Happy’nin ABD maddeleri kapsamında hakları olan bir birey olduğunu, bu türlü muamele görmesi ve özgür bırakılması gerektiğini savundu.
Davalı taraf olan Bronx Hayvanat Bahçesi’nin avukatları ise hem Happy’nin bireylik argümanına karşı çıktı tıpkı vakitte olur da filin mahkemenin karşısına çıkarılması gerekirse 620 kilometre ara yol gitmesi gerekeceğini belirterek davanın Bronx’ta görülmesini talep etti.
Yargıç bu talebi kabul etti, dava Bronx Bölge Mahkemesi’ne taşındı. Evvel alt mahkeme akabinde da 2020 yılında Bronx Temyiz Mahkemesi, geçmişten emsal kararları münasebet göstererek Happy’nin birey olduğu argümanını reddetti.
Yüksek Mahkeme Yargıcı Alison Tuitt, karar öne sürülen sebebinde, Happy’nin sıkıntısına katiyen sempatiyle yaklaştığını belirterek, “Ama yasalar gereği Happy’nin bir ‘birey’ olmadığına ve yasa dışı mahpus tutulmadığına karar vermek zorundayız. Lakin bu fil hürmet ve haysiyetle muamele görmesi gereken akıllı ve otonom bir varlık ve özgür olma hakkına sahip olabilir” tabirlerini kullandı.
Change.org’da Happy için açılan kampanya 1 milyon 414 binden çok imzaya ulaştı. Amacı 1,5 milyon imza olan kampanya metninde, Bronx Hayvanat Bahçesi’nin filler için en uygunsuz şartlara sahip hayvanat bahçeleri listesinde 5’inci sırada olduğu hatırlatılarak, “Happy hiç fakat hiç memnun değil” sözleri kullanılıyor. Hayvanat bahçesinin önünde sık sık protestolar düzenleyen Happy destekçileri içinde Mia Farrow üzere ünlü isimler ile Laurence Tribe, Martha Nussbaum, Joyce Poole üzere felsefeciler ve bilim insanları da bulunuyor. Tribe, The Atlantic’e yaptığı açıklamada hayvanat bahçesinin tarafında olanların “ekonomik çıkarlarını düşünen gruplar” olduğunu belirtti. Bunların başında da National Association for Biomedical Research (Ulusal Biyomedikal Araştırmalar Birliği) geliyor. Çünkü Happy’nin birey ilan edilmesi, laboratuvarlarda kullanılan test hayvanları için de emsal teşkil edebilecek bir durum.
PEKİ HAPPY niye KEYİFLİ DEĞİL?
51 yaşındaki Happy, 1977 yılından beri Bronx Hayvanat Bahçesi’nde yaşıyor. Happy ömür alanını 25 yıl boyunca arkadaşı Grumpy ile paylaştı. Lakin Patty ve Maxine isimli iki filin saldırdığı Grumpy yaraları niçiniyle uyutulunca Happy yalnız kaldı. ondan sonrasında eşleştirildiği Sammy de 2006’da hayatını kaybetti. Akabinde Maxine de öldü.
Happy, Grumpy ve birebir periyotta ABD’ye getirilen öteki 5 fil yavrusu, isimlerini Walt Disney’in 1937 tarihindeki sineması “Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler”deki cücelerden alıyordu. İkisi de dişi olan Happy ve Grumpy, Grumpy ölene kadar hiç ayrılmadı. Happy çok utangaç ve içe dönük, Grumpy (İng. huysuz) ise isminin bilakis epeyce sevinçli ve hareketliydi.
Happy, Grumpy ve birebir devirde ABD’ye getirilen başka 5 fil yavrusu, isimlerini Walt Disney’in 1937 tarihindeki sineması “Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler”deki cücelerden alıyordu. İkisi de dişi olan Happy ve Grumpy, Grumpy ölene kadar hiç ayrılmadı. Happy çok utangaç ve içe dönük, Grumpy (İng. huysuz) ise isminin tersine fazlaca sevinçli ve hareketliydi.
Birkaç yıl evvelden, Bronx Hayvanat Bahçesi fil programını kapattı ve yeni fil alımını durdurdu. Fakat eldeki filleri öteki yerlere de göndermedi. Hayvanat bahçesinin yöneticisi James Breheny’nin yeminli sözünde söylemiş olduğine nazaran, geçmişteki davranışlarıyla başka fillerle bağlantı kurmakta pek de başarılı olmadığını gösteren Happy ve Patty, bugün, yan yana hayat alanlarında tek başlarına yaşıyor.
Bronx Hayvanat Bahçesi iki filin ortalarındaki çit üzerinden temas kurduğunu belirtse de NhRP ve hayvan severler bu kadarcık bağlantının Happy ve Patty’nin toplumsallaşma muhtaçlıklarını karşılamadığını öne sürüyor. Kurumun avukatları ise geçmişte yaptıkları savunmalarda, Happy’nin bulunduğu fazlaca keyifli olduğunu belirterek “NhRP kendi yanlış ideolojisini yaymak için Happy’i ve Bronx Hayvanat Bahçesi’nin ismini sömürmektedir” tabirlerini kullanmıştı.
1975’ten bu yana filler üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan ABD’li araştırmacı Joyce Poole Newsweek’e fillerin yabanî hayatta aileleriyle birlikte günde 50 kilometre yol yürüdüğünü, hareketli, aileleriyle daima fizikî temas ortasında olan hayvanlar olduğunu belirtti. Lakin Wise’ın destekçilerin çektiği görüntülerden ve trenin açık olduğu periyotlarda yaptığı ziyaretlerden aktardığına göre Happy gün ortasında neredeyse hiç kıpırdamıyor, yerinde sabit duruyor. Bunun tutsaklık altındaki fillerde yaygın görülen bir davranış olduğunu vurgulayan Poole şöyleki konuştu: “Bir fili alıp kent ortamında parmaklıklar arkasına koymak, felakete davetiye çıkarmaktır. Kendinizi parmaklıklar gerisinde kilit altında hayal etmeye çalıştığınızda goreceğiniz üzere, yapacak epeyce fazla şey yok.”
niçin BAŞKA FİLLER DEĞİL DE HAPPY?
Dünya genelindeki uzmanlar, fillerin epeyce toplumsal hayvanlar olduğunu her fırsatta lisana getiriyor. Araştırmalara göre, toplumsal bağlar kuramamak, aile üyeleriyle bir arada kendi yiyeceğini aramak zorunda olmamak, fillerin zihinsel sıhhatlerine ziyan veriyor. Hatta kimileri üreme üzere sıradan hayati işlevleri bile yerine getirmiyor. Birbirlerine sık sık yardım ettikleri için empati hissine sahip oldukları düşünülen fillerin ölen aile üyeleri ve arkadaşları için yas tuttukları da biliniyor.
Ancak Happy, tüm bunların da ötesinde fazlaca özel bir fil. Çünkü 2005 yılında yapılan bir çalışmada, Happy’nin o güne kadar yalnızca insanlara, şempanzelere ve yunuslara mahsus kabul edilen bir özelliğe sahip olduğu ortaya çıktı: Happy ayna testini geçebilen birinci Asya fili oldu.
İngilizce “mirror self-recognition”ın kısaltmasıyla MSR olarak da bilinen ayna testi, bilim insanlarının bir canlının öz bilince sahip olup olmadığını tespit etmekteki en değerli aracı.
Hayvanlar çoklukla aynadaki yansımalarını birebir cinsten diğer bir hayvan zannediyor ve onunla konuşmaya, etkileşim kurmaya, arkadaş olmaya ya da hengame etmeye çalışıyor. MSR testini geçen canlılar ise aynadaki manzaranın kendilerine ilişkin olduğunu biliyor ve ona göre davranıyor. (Örneğin dişimizde bir şey var mı diye bakıyor, makyajımızın bozulup bozulmadığını denetim ediyor, saçımızı düzeltiyoruz.)
2005 yılında Emory Üniversitesi’nden Joshua Plotnik’in yürüttüğü çalışma kapsamında da Maxine, Patty ve Happy başlarına beyaz boyayla çarpı çizildikten daha sonra hayat alanlarına yerleştirilen aynaların karşısına geçirildi. Maxine ve Patty evvel aynaya tırmanıp “Arkada öbür bir fil mi var?” diye denetim etmeye çalıştı, akabinde başlarını sağa sola sallayıp niye karşılarındaki filin de birebir biçimde davrandığını anlamaya çalıştı. Happy ise 12’den çok kere başındaki çarpıya dokunarak aynadakinin “Happy’nin yansıması” olduğunu anladığını göstermiş oldu.,
Diğer yandan bugün, Plotnik’in NhRP’nin davasına dair çekinceleri olduğunu ve araştırmasının bu türlü kullanılmasından rahatsız olduğunu da belirtelim. 2021’de The Atlantic’e konuşan Plotnik, Bronx Hayvanat Bahçesi’nin bağlı olduğu Wildlife Conservation Society’nin (Vahşi Hayat Muhafaza Topluluğu – WCS) maksat alınmasına karşı çıkıyordu. Çünkü WCS dünyadaki çeşitliliğin yüzde 50’sinden çoksına konut sahipliği yapan 14 noktada yabanî ömür müdafaa çalışmalarıyla uğraşan, 2016’daki “96 Fil” kampanyasıyla ABD’de fil dişi satışının neredeyse büsbütün yasaklanmasını sağlayan bir kuruluş. Bir görüşe bakılırsa, WCS’in bu dava için harcadığı her kuruş, tabiattaki fillerin korunmasına harcanacak paranın azalması manasına geliyor. Fillerin durumlarının güzelleştirilmesine çalışan bir örgütü de lideri olan Plotnik de şartları Bronx’tan daha makûs olan hayvanat bahçelerine odaklanılması gerektiğini savunuyordu. Poole ise WCS bünyesindeki saygın bilim insanlarının hiç birinin davada hayvanat bahçesine takviye vermemesinin manidar olduğuna dikkat çekiyordu.
FİLDEN “BİREY” OLUR MU?
ABD hukukunda “birey” kurgusal bir olgu. Bir şirket ya da bir gemi birey kabul edilebiliyor. 1972 yılında Yüksek Mahkeme Yargıcı William O. Douglas, bir karar metninde vadilerin, alp çayırlarının, ırmakların, göllerin, plajların, ağaçlıkların, bataklıkların hatta havanın bile birey kabul edilmesi gerektiğini yazmıştı. Kürtaj karşıları embriyo ve fetüsler için de tıpkı şeyi savunuyor. 2019 yılında California’nın kuzeyinde yaşayan Yurok kabilesi, Klamath Irmağı’nın bir birey olduğunu ilan etti. Hatta yapay zekanın da birey kabul edileceği günler fazla uzak üzere görünmüyor.
Üstelik bu mevzudaki tek dava da Happy’le ilgili değil. Örneğin Florida’da iki göl, bir bataklık, iki de dere, bir inşaat projesini durdurmak için bireylik davası açtı. Minnesota’da “manoomin” ismi verilen bir çeşit yaban pirinci, bir petrol boru çizgisinin inşasını engellemek için mahkemenin yolunu tuttu. NhRP avukatları da geçmişte Happy gibisi zihinsel kapasiteleri ve otonomileri olduğu nedeni öne sürülerek balinaları, şempanzeleri ve yunusları savundu.
Manoomin, Minnesota yerlileri için fazlaca değerli bir eser. Fotoğraf 1905 yılından bir manoomin hasadından.
Yeni Zelanda, Bangladeş, Hindistan ve Kolombiya üzere ülkelerde de ırmakların, dağların ve çeşitli tabiat alanlarının haklarına dair davalar görüldü. Ekvador anayasası “Doğa Ana” manasına gelen ‘pachamama’ya var olma ve gelişme hakkı tanıyor.
Bu tıp türel teşebbüslere karşı çıkan insan bireyler de var. Örneğin ABD’nin Missouri eyaletinde gündeme gelen bir yasa tasarısı, insanların ekosistem ismine dava açmasını engellemeyi amaçlıyor. Idaho Eyalet Meclisi de kısa mühlet evvel, çevresel ögelerin yapay zekanın, insan olmayan hayvanların ve cansız nesnelerin bireylik özelliği kazanmasını engelleyen maddeyi kabul etti. Yasa teklifini gündeme getiren Cumhuriyetçi vekil Tammy Nichols, “Seçmenlerim, doğal haklar hareketinin eyaletimizdeki tarım sanayisini ve kereste maden üzere kaynakları tehdit etmesinden ötürü korku duyuyor” sözlerini kullandı.
The Wall Street Journal’ın “Happy the Elephant Has Lawyers Arguing to Free Her From the Zoo”, Newsweek’in “In a Meşru First, a Court Will Decide if an Elephant Deserves the Same Rights as a Person”, The Atlantic’in “The Elephant Who Could Be A Person” ve NPR’ın “Elephants Have a Concept of Self, Study Suggests” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.