celikci
New member
Takvimler 1890 yılının Eylül ayını gösteriyordu. Fransız Louis Le Prince’in Dijon’dan bindiği tren Paris’e hakikat yola çıkmıştı. Eski bir kimyager ve teknik ressam olan Le Prince, bu tren seyahatinden iki yıl evvel bir unsur imza atmış ve dünyanın birinci hareketli sinemasını çekmeyi başarmıştı. İki saniyelik sinemada Le Prince ailesinin kimi üyeleri, o periyotta yaşadıkları İngiltere’nin Leeds kentinde bulunan meskenlerinin bahçesinde gezinirken kayda alınmıştı.
Bu çekim, Thomas Edison’ın “kinetograf” isimli kamera gibisi bir aygıt icat ettiğini dünyaya duyurmasından üç yıl, Lumiere Kardeşler’in birinci ticari sinema gösterimi yapmasından ise yedi yıl evvel gerçekleşmişti.
Buna rağmen, Le Prince’in sinema tarihine katkısı, tarihin tozlu sayfaları içinde kayboldu. Zira 1890 yılının o Eylül gününde Dijon’dan hareket eden tren Paris’e vardığında, inenler içinde Le Prince yoktu. Le Prince bir anda ortadan kayboldu ve o günden daha sonra kendisinden tekrar haber alınamadı.
Kaybolduğu periyotta Le Prince hakikaten hayli güç günler geçiyordu. Bir yanda borç batağına saplanmış biçimdeydi, alacaklıları kapısını aşındırıyordu. Öbür yanda başta Edison olmak üzere rakipleri üzerinde inanılmaz bir baskı oluşturuyordu.
EDISON MI ÖLDÜRTTÜ? İNTİHAR MI ETTİ?
Hal bu biçimde olunca, Le Prince’in ortadan kaybolması biroldukça soru işaretine yol açtı. Edison rakibini öldürtmüş olabilir miydi? Bu bir intihar mıydı? Yoksa Le Prince’in kendisine hayli fazla borcu olan erkek kardeşi Alfred, borcunu ödemek yerine ağabeyini ortadan kaldırmayı mı seçmişti?
Louis Le Prince
ABD’de 19 Nisan tarihinde raflarla buluşan bir kitap bu sorulara karşılık ararken, Le Prince’in hayatına da daha yakından bakıyor. “The Man Who Invented Motion Pictures: A True Tale of Obsession, Murder and the Movies” (Hareketli Fotoğrafların Mucidi: Gerçek Bir Takıntı, Cinayet ve Sinema Hikayesi) isimli kitapta müellif Paul Fischer, ayrıntılı bir araştırmanın kararında Le Prince’in akıbetinin ne olduğuna dair değerli sonuçlara varıyor.
Fischer’a bakılırsa, Le Prince’in ortadan kaybolmasından kardeşi Alfred sorumlu. Müellif bu savını Alfred’in ağabeyinin kayıp olduğunu güvenlik güçlerine bildirmemesine, arama çalışmaları hakkında palavra söylemesine ve o periyotta ABD’de yaşamakta olan eşini, Fransa’ya gidip Le Prince’i aramaktan vazgeçirmesine dayandırarak, “Katil Alfred” diyor.
Fischer, “Le Prince, arkasında ömrüne son vereceğine işaret eden mektuplar ya da notlar bırakmadı. Çalıma arkadaşları ve ailesi de kendisinde rastgele bir ümitsizlik izi bakılırsamiyordu. Üstelik geleceğe dair planlar yapmıştı, New York’a seyahat edip icadını dünyaya tanıtmak istiyordu” sözlerini kullanıyor.
LE PRINCE’İN SİNEMA TARİHİNDEKİ YERİ NEYDİ?
Lakin Fischer’ın kitabının en farklı ögesi Le Prince’in vefatı değil. Kapsamlı araştırmalara dayanan kitap Le Prince’in ömrü kadar fotoğrafın tarihi ve sabit imajdan hareketli imaja geçiş eforlarını anlatması açısından da kıymetli. Fischer, “Umarım bu kitap, sinemanın icat edildiği günlerde ne olduğuna dair farklı biçimde düşünmemizi sağlayabilir” diyor.
Fischer’ın anlattığı bu öykü, fotoğraf ve sinema tarihinde efsaneleşmiş isimlerle dolu. Fotoğrafın babalarından sayılan Louis Daguerre, hareket etmekte olan modellerin fotoğrafını çeken birinci kişi olan Eadweard Muybridge (Muybridge’dilk evvel fotoğrafı çekilen objelerin bir süre hareketsiz durması gerekiyordu) Eastman Kodak Company’nin kurucusu George Eastman (içine emülsiyonla kaplı kağıt makaraları yerleştirilen Kodak fotoğraf makineleri, cam panellerin yerini almıştı ve fazlaca büyük bir ilerleme kabul edilmişti) ve selüloid sineması mükemmelleştiren John Carbutt (Eastman ondan sonrasında fotoğraf makinelerinde bunu kullanmaya başladı) bunlardan birkaçı.
Eastman (solda) ve Edison
HER ŞEYİ DEĞİŞTİREN PATENT MADDELERİ
Bu isimleri aşağı üst birbirinin çağdaşı kabul etmek mümkün. Hepsi 1840-1890 yılları içindeki periyotta teknolojideki inanılmaz ilerlemelerin getirilerinden yarar sağlamış beşerler. Fotoğrafın, telgrafın, buharlı makinenin, anestezinin, telefonun, elektrik ışığının ve daha birfazlaca şeyin icadı bu periyoda denk geliyor.
Fischer, bu süratli teknolojik ilerlemenin kıymetli bir kısmının gerisindeki itici gücün, patent maddeleri olduğunu belirtiyor ve şu biçimde devam ediyor:
“Bir şey icat ettiğinizi ve bunu birinci yapan kişi olduğunuzu gösterebildiğinizde, o icadı patentleyebilirdiniz ve sizin müsaadeniz olmadan hiç kimse bu icattan para kazanamazdı. Her ilerleme bir daha sonraki ilerlemeyi getiriyordu zira her seferinde daha fazla gelişme kaydetmek için yeni alanlar açılıyordu ve bu ilerlemelerin her biri para manasına geliyordu.”
Muharrir Paul Fischer’a nazaran, Le Prince yaşasaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi.
Müellif Paul Fischer’a bakılırsa, Le Prince yaşasaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi.
EDISON VE ASKI MÜRACAATLARI
“The Man Who Invented Motion Pictures” sayfalar boyunca bugünkü sinema sinemalarını mümkün kılan teknolojik ilerlemeleri anlatmakla bir arada, özünde bu icadın kimin hanesine yazıldığına ve bunun art planındaki tüzel problemlere odaklanıyor. Hususun günümüz bağlamında en çok yankı uyandıracak kısmı da burası.
Çünkü nihayetinde olay dönüp dolaşıp Edison’da düğümleniyor.
Günümüzde hala kullanılan birfazlaca aygıtın mucidi olan Edison, çağımızın teknoloji şirketi işverenlerinin 19’uncu yüzyıldaki atasıydı. Maddelerdeki boşlukları rakiplerini alt etmek için kullanma noktasında da epeyce başarılı olan Edison için bugün “Donald Trump ile Steve Jobs’un kombinasyonu” yakıştırması yapılıyor.
Edison’ın kullanmayı en sevdiği yasal sistemlerden biri askı başvurusuydu. Bir cins ön patent olan askı başvurusunu yapan kişi, icadının son haliyle ilgili resmi başvuruyu yakında yapacağına dair niyet bildirmiş oluyordu. Müracaat kararı kişi icat ettiği aygıta dair bundan öncelik hakkı elde etmiş oluyordu. Edison bu mekanizmayı rakiplerini yarıştan düşürmek için kullanıyordu.
Edison’ın askı başvurusu yaptığı icatların benzerleri hakkında bir oburu müracaatta bulunduğunda, Patent Dairesi, bu başvuruyu beklemeye alıyor ve Edison’ı resmi başvuruyu yapmak için üç ayı olduğuna dair bilgilendiriyordu. Edison’ın bu mekanizmayı 120 farklı aygıt için kullandığı kayıtlarda yer alıyor.
Edison’ın hareketli manzara kaydına dair ilgisinin 1888 yılından evvel başladığına dair spekülasyonlar mevcut. Ancak o yılın Şubat ayında Eadweard Muybridge’in Edison’ın West Orange’da bulunan laboratuvarına yaptığı ziyaretin kıymetli bir faktör olduğu kesin. Hareketli imaj kaydı yapan “zoopraksiskop” isimli aleti geliştirmiş olan Muybridge, Edison’a bu aygıtla Edison’ın ses kaydı yapan fonograf aygıtını birleştirmeyi önerdi. Edison bu teklifi heyecan verici bulsa da reddetti. (Bunun altında zoopraksiskopun manzara kaydı için gereğince pratik ve verimli bir alet olmadığını fark etmesi de yatıyor olabilir.) Akabinde gelecekteki icatlarını korumak üzere 17 Ekim 1888’de Patent Dairesi’ne bir askı başvurusu yaptı. Müracaatta “fonografın kulak için yaptığını göz için yapacak bir cihaz” fikrinden bahsediliyordu. Bu aygıt hareket halindeki nesneleri kaydedecek daha sonra bu kaydı bir daha canlandırabilecekti. Edison icadını “kinetoskop” olarak isimlendirdi. Söz Yunanca “hareket” manasına gelen “kineto” ile izlemek manasına gelen “skopos”un bir ortaya gelmesinden oluşuyordu.
NE OLURSA OLSUN TARİHİ DEĞİŞTİREMEDİ
Kelamın kısası Le Prince, sinema makaraları ile tek mercekli kameranın ve tek mercekli fotoğraf makinesinin mucidi olsa da Edison’ın (bazılarının gayriahlaki bulduğu) incelikli yasal atakları kararı bu başarısı kayda geçmedi.
Fischer, Edison’ın patent kurnazlığını günümüzün teknoloji şirketleriyle kıyaslayarak, “Edison’a atfedilen kötülüklerin birden fazla günümüzün büyük şirketlerinin uygulamalarından farklı değil” diyor ve ekliyor:
“Rakiplerini gözden düşürdü, kimi vakit onlardan çaldı ve birçok vakit küçük rakiplerini açtığı davalarla batışa sürükledi. Edison’ın patent sistemini sömürmesiyle, günümüzde Disney üzere şirketlerin yüklerini kullanıp telif maddelerini kendi çıkarları için sömürmesi biroldukca açıdan benzerlikler gösteriyordu.”
bir daha de tarihi değiştirmek mümkün olmadı. Le Prince’in çektiği ve günümüzde “Roundhay Garden Scene” (Roundhay Bahçesi Sahnesi) olarak bilinen iki saniyelik görüntünün bilinen en eski hareketli imaj kaydı olduğu tartışma götürmez bir gerçek. Fischer bu imajın Le Prince’n yeni teknolojiye dair niyetlerinin ve umutlarının ufak bir göstergesi olduğunu belirtiyor.
EDISON’DAN DA LUMIERE KARDEŞLER’DEN DE ÇOK FARKLI
“Roundhay Garden Scene’i izlediğimde birinci aklıma gelen şey ‘ev çekimi’ oldu” diyen Fischer şu biçimde devam ediyor:
“Bence bu manzarayı bu kadar sevmenin niçinlerinden biri de bu. Le Prince, sineması en başta insanları birbirine bağlayacak, anıların korunmasını sağlayacak ve sevdiklerimizi kaybettikten daha sonra bile anmamızı sağlayacak bir şey olarak görüyordu. Sahne beni nitekim çarptı zira o denli bir masumiyet ve kendiliğindenlik taşıyor.”
Fischer bu durumun Edison’ın ve Lumiere Kardeşler’in birinci çektiği imgelerden çok farklı olduğunu, onların bir fabrikadan çıkan personel kalabalığı ya da seyirciye hakikat süratle yaklaşan bir tren meselade olduğu üzere, “icatlarının yeniliğini gösterecek küçük skeçler çektiğini” belirtiyor.
Fischer, “Le Prince büyük şovların kıymetli olduğunu biliyordu. Erken devir fikirleri içinde sirkte ya da Buffalo Bill’in Yırtıcı Batı Gösterisi’nde çekim yapmak da vardı. Lakin o birinci sinema için ailesinin konutlarının bahçesinde saçma sapan yürüdüğü anları çekmeyi seçti” diyor.
Le Prince’in sinemasını çektiği mesken, bugün akıl hastaları için bir tedavi ve bakım merkezi olarak kullanılıyor
LE PRINCE YAŞASAYDI…
Fischer, Le Prince’in ortadan kaybolmasının tarihin akışını değiştirmiş olabileceğini de öne sürüyor. Nasıl mı? Le Prince kaybolduktan yıllar daha sonra Edison patent savaşlarını kazandı ve biroldukça öbür şirketle birlikte bir monopol oluşturdu. Bu monopol, bütün yapımcılardan, dağıtımcılardan ve gösterimcilerden lisans fiyatı talep etmeye başladı. Bu durum bağımsız yapımcıların ABD’nin Doğu Yakası’ndan kaçıp yeni kurulmakta olan Hollywood kasabasında toplanmasına niye oldu. Pekala Le Prince hayatta olsa işler farklı olabilir miydi?
Fischer, “Eğer Le Prince yaşasaydı ve icadının denetimini kaptırmamış olsaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi” diyor ve ekliyor:
“Belki bağımsız sinema ekosistemi daha sağlıklı olacaktı. Zira Le Prince sinema kamerasının tıpkı fotoğraf makineleri üzere yaygınlaşmasını istiyormuş üzere görünüyor. Doğal epey fazla şey değişmeyebilirdi de… Fakat muhtemelen çocuklar okulda Louis Le Prince’in hayatını okuyacaktı ve sinema dünyasının New York’taki ömrü daha uzun olacaktı.”
Nikola Tesla
Edison’ın patent kurnazlığına dair en bilinen ayrıntılardan biri de Nikola Tesla’yla olan bağı. Tesla’nın son senelerda süratle büyüyen hayran kitlesi, Edison’ın Sırp mucidin fikirlerini sömürüp patentleyerek haksız çıkar ve prestij elde ettiğini öne sürüyor. Neredeyse bir tanınan kültür öğesi haline gelen bu rekabetin kökeninde elektriğin yaygınlaşması yatıyor. özetlemek gerekirse özetlememiz gerekirse, 28 yaşındaki Tesla, 1884’te ülkesinden New York’a göçtü ve o sırada 37 yaşında olan Edison’ın yanında asistan olarak çalışmaya başladı. O periyotta Edison kendi laboratuvarını kurmuş ve Edison Aydınlatma Şirketi’ni hayata geçirmişti. Bir yıl daha sonra Tesla, Edison’ın yanından ayrılıp kendi aydınlata şirketini kurmak için adımlar attı. Onun kullandığı sistem, dalgalı akımla çalışan indüksiyon motorları prensibine dayanıyordu. İki devin ortasını açan olay, ABD’nin kozmik elektrik akım standardının belirlenmesi noktasında yaşandı. Edison, yaygın kullanılan gerçek akımı (DC) tercih ediyordu (ve patentleri yardımıyla bu sistem üzerinden makbul ölçüde para kazanıyordu). Lakin yanlışsız akımın bir dezavantajı vardı: Güç santrallerinden çıkan düşük voltajı yüksek voltaj nakil sınırlarına dönüştürmek ve uzak yerlere iletmek epeyce zordu. Bu niçinle kentlere yakın noktalarda hayli sayıda küçük santral kurulması gerekiyordu. Tesla’nın dalgalı akım (AC) sistemi bu sorunu çözdü. Transformatörler aracılığıyla voltajlar yükseltilip düşürülebiliyor, güç santralleri kilometrelerce uzakta olsa bile elektrik kolay kolay iletilebiliyordu. Tesla patentlerini George Westinghouse’a sattı o da AC sistemini Edison’ınkine rakip olarak tanıttı. Bu “akım savaşları” hakikaten bir süreliğine ikilinin ortasını açtı. Edison, DC için reklam kampanyaları başlattı, hatta Topsy ismindeki bir filin insanların gözü önünde AC ile çarpılmasını sağlayarak kamuoyunu şekillendirmeye çalıştı. Lakin savaş kısa sürdü ve Edison kaybetti. 1893 yılında Westinghouse Dünya Fuarı’nın elektriğini sağlama ihalesini kazandı. 1896’da General Electric, DC’den AC’ye geçti. AC vakit içinde ABD’deki baskın sistem haline geldi. Tesla ise kısa vakit ortasında yeni icatlara yelken açtı. 1892’de Londra’da üniversitede ders veriyor ve bir radyo fikri üzerinde çalışıyordu. Tarihçiler bu uyuşmazlığın epik bir savaş değil, iş dünyasında sık sık yaşanan kolay bir sürtüşme olduğunu ve bugün anlatıldığı kadar büyük olmadığını belirtiyor. Tesla hakkında bir kitabı da bulunan W. Bernard Carlson, “Edison, Tesla’yı endişelendirmiyordu. Tersine yanında çalıştığı periyotta onu idolleştirmişti. Sonlanmıştı fakat bu anlatıldığı üzere ömür uzunluğu süren bir düşmanlık değildi” diyor. Tesla’nın biyografisini yazmış biroldukça tarihçi Sırp mucidin asıl rakibinin kendisinin çalışmalarından faydalanarak radyoyu “icat eden” Guglielmo Marconi, olduğunu belirtiyor.
The Daily Beast’in “He Shot the World’s First Motion Picture—and Then Disappeared Forever”, Vox’un “Tesla vs. Edison — and what the never-ending battle says about us” ve Library of Congress’in “Origins of Motion Pictures” başlıklı içeriklerinden derlenmiştir.
Bu çekim, Thomas Edison’ın “kinetograf” isimli kamera gibisi bir aygıt icat ettiğini dünyaya duyurmasından üç yıl, Lumiere Kardeşler’in birinci ticari sinema gösterimi yapmasından ise yedi yıl evvel gerçekleşmişti.
Buna rağmen, Le Prince’in sinema tarihine katkısı, tarihin tozlu sayfaları içinde kayboldu. Zira 1890 yılının o Eylül gününde Dijon’dan hareket eden tren Paris’e vardığında, inenler içinde Le Prince yoktu. Le Prince bir anda ortadan kayboldu ve o günden daha sonra kendisinden tekrar haber alınamadı.
Kaybolduğu periyotta Le Prince hakikaten hayli güç günler geçiyordu. Bir yanda borç batağına saplanmış biçimdeydi, alacaklıları kapısını aşındırıyordu. Öbür yanda başta Edison olmak üzere rakipleri üzerinde inanılmaz bir baskı oluşturuyordu.
EDISON MI ÖLDÜRTTÜ? İNTİHAR MI ETTİ?
Hal bu biçimde olunca, Le Prince’in ortadan kaybolması biroldukça soru işaretine yol açtı. Edison rakibini öldürtmüş olabilir miydi? Bu bir intihar mıydı? Yoksa Le Prince’in kendisine hayli fazla borcu olan erkek kardeşi Alfred, borcunu ödemek yerine ağabeyini ortadan kaldırmayı mı seçmişti?
Louis Le Prince
ABD’de 19 Nisan tarihinde raflarla buluşan bir kitap bu sorulara karşılık ararken, Le Prince’in hayatına da daha yakından bakıyor. “The Man Who Invented Motion Pictures: A True Tale of Obsession, Murder and the Movies” (Hareketli Fotoğrafların Mucidi: Gerçek Bir Takıntı, Cinayet ve Sinema Hikayesi) isimli kitapta müellif Paul Fischer, ayrıntılı bir araştırmanın kararında Le Prince’in akıbetinin ne olduğuna dair değerli sonuçlara varıyor.
Fischer’a bakılırsa, Le Prince’in ortadan kaybolmasından kardeşi Alfred sorumlu. Müellif bu savını Alfred’in ağabeyinin kayıp olduğunu güvenlik güçlerine bildirmemesine, arama çalışmaları hakkında palavra söylemesine ve o periyotta ABD’de yaşamakta olan eşini, Fransa’ya gidip Le Prince’i aramaktan vazgeçirmesine dayandırarak, “Katil Alfred” diyor.
Fischer, “Le Prince, arkasında ömrüne son vereceğine işaret eden mektuplar ya da notlar bırakmadı. Çalıma arkadaşları ve ailesi de kendisinde rastgele bir ümitsizlik izi bakılırsamiyordu. Üstelik geleceğe dair planlar yapmıştı, New York’a seyahat edip icadını dünyaya tanıtmak istiyordu” sözlerini kullanıyor.
LE PRINCE’İN SİNEMA TARİHİNDEKİ YERİ NEYDİ?
Lakin Fischer’ın kitabının en farklı ögesi Le Prince’in vefatı değil. Kapsamlı araştırmalara dayanan kitap Le Prince’in ömrü kadar fotoğrafın tarihi ve sabit imajdan hareketli imaja geçiş eforlarını anlatması açısından da kıymetli. Fischer, “Umarım bu kitap, sinemanın icat edildiği günlerde ne olduğuna dair farklı biçimde düşünmemizi sağlayabilir” diyor.
Fischer’ın anlattığı bu öykü, fotoğraf ve sinema tarihinde efsaneleşmiş isimlerle dolu. Fotoğrafın babalarından sayılan Louis Daguerre, hareket etmekte olan modellerin fotoğrafını çeken birinci kişi olan Eadweard Muybridge (Muybridge’dilk evvel fotoğrafı çekilen objelerin bir süre hareketsiz durması gerekiyordu) Eastman Kodak Company’nin kurucusu George Eastman (içine emülsiyonla kaplı kağıt makaraları yerleştirilen Kodak fotoğraf makineleri, cam panellerin yerini almıştı ve fazlaca büyük bir ilerleme kabul edilmişti) ve selüloid sineması mükemmelleştiren John Carbutt (Eastman ondan sonrasında fotoğraf makinelerinde bunu kullanmaya başladı) bunlardan birkaçı.
Eastman (solda) ve Edison
HER ŞEYİ DEĞİŞTİREN PATENT MADDELERİ
Bu isimleri aşağı üst birbirinin çağdaşı kabul etmek mümkün. Hepsi 1840-1890 yılları içindeki periyotta teknolojideki inanılmaz ilerlemelerin getirilerinden yarar sağlamış beşerler. Fotoğrafın, telgrafın, buharlı makinenin, anestezinin, telefonun, elektrik ışığının ve daha birfazlaca şeyin icadı bu periyoda denk geliyor.
Fischer, bu süratli teknolojik ilerlemenin kıymetli bir kısmının gerisindeki itici gücün, patent maddeleri olduğunu belirtiyor ve şu biçimde devam ediyor:
“Bir şey icat ettiğinizi ve bunu birinci yapan kişi olduğunuzu gösterebildiğinizde, o icadı patentleyebilirdiniz ve sizin müsaadeniz olmadan hiç kimse bu icattan para kazanamazdı. Her ilerleme bir daha sonraki ilerlemeyi getiriyordu zira her seferinde daha fazla gelişme kaydetmek için yeni alanlar açılıyordu ve bu ilerlemelerin her biri para manasına geliyordu.”
Muharrir Paul Fischer’a nazaran, Le Prince yaşasaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi.
Müellif Paul Fischer’a bakılırsa, Le Prince yaşasaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi.
EDISON VE ASKI MÜRACAATLARI
“The Man Who Invented Motion Pictures” sayfalar boyunca bugünkü sinema sinemalarını mümkün kılan teknolojik ilerlemeleri anlatmakla bir arada, özünde bu icadın kimin hanesine yazıldığına ve bunun art planındaki tüzel problemlere odaklanıyor. Hususun günümüz bağlamında en çok yankı uyandıracak kısmı da burası.
Çünkü nihayetinde olay dönüp dolaşıp Edison’da düğümleniyor.
Günümüzde hala kullanılan birfazlaca aygıtın mucidi olan Edison, çağımızın teknoloji şirketi işverenlerinin 19’uncu yüzyıldaki atasıydı. Maddelerdeki boşlukları rakiplerini alt etmek için kullanma noktasında da epeyce başarılı olan Edison için bugün “Donald Trump ile Steve Jobs’un kombinasyonu” yakıştırması yapılıyor.
Edison’ın kullanmayı en sevdiği yasal sistemlerden biri askı başvurusuydu. Bir cins ön patent olan askı başvurusunu yapan kişi, icadının son haliyle ilgili resmi başvuruyu yakında yapacağına dair niyet bildirmiş oluyordu. Müracaat kararı kişi icat ettiği aygıta dair bundan öncelik hakkı elde etmiş oluyordu. Edison bu mekanizmayı rakiplerini yarıştan düşürmek için kullanıyordu.
Edison’ın askı başvurusu yaptığı icatların benzerleri hakkında bir oburu müracaatta bulunduğunda, Patent Dairesi, bu başvuruyu beklemeye alıyor ve Edison’ı resmi başvuruyu yapmak için üç ayı olduğuna dair bilgilendiriyordu. Edison’ın bu mekanizmayı 120 farklı aygıt için kullandığı kayıtlarda yer alıyor.
Edison’ın hareketli manzara kaydına dair ilgisinin 1888 yılından evvel başladığına dair spekülasyonlar mevcut. Ancak o yılın Şubat ayında Eadweard Muybridge’in Edison’ın West Orange’da bulunan laboratuvarına yaptığı ziyaretin kıymetli bir faktör olduğu kesin. Hareketli imaj kaydı yapan “zoopraksiskop” isimli aleti geliştirmiş olan Muybridge, Edison’a bu aygıtla Edison’ın ses kaydı yapan fonograf aygıtını birleştirmeyi önerdi. Edison bu teklifi heyecan verici bulsa da reddetti. (Bunun altında zoopraksiskopun manzara kaydı için gereğince pratik ve verimli bir alet olmadığını fark etmesi de yatıyor olabilir.) Akabinde gelecekteki icatlarını korumak üzere 17 Ekim 1888’de Patent Dairesi’ne bir askı başvurusu yaptı. Müracaatta “fonografın kulak için yaptığını göz için yapacak bir cihaz” fikrinden bahsediliyordu. Bu aygıt hareket halindeki nesneleri kaydedecek daha sonra bu kaydı bir daha canlandırabilecekti. Edison icadını “kinetoskop” olarak isimlendirdi. Söz Yunanca “hareket” manasına gelen “kineto” ile izlemek manasına gelen “skopos”un bir ortaya gelmesinden oluşuyordu.
NE OLURSA OLSUN TARİHİ DEĞİŞTİREMEDİ
Kelamın kısası Le Prince, sinema makaraları ile tek mercekli kameranın ve tek mercekli fotoğraf makinesinin mucidi olsa da Edison’ın (bazılarının gayriahlaki bulduğu) incelikli yasal atakları kararı bu başarısı kayda geçmedi.
Fischer, Edison’ın patent kurnazlığını günümüzün teknoloji şirketleriyle kıyaslayarak, “Edison’a atfedilen kötülüklerin birden fazla günümüzün büyük şirketlerinin uygulamalarından farklı değil” diyor ve ekliyor:
“Rakiplerini gözden düşürdü, kimi vakit onlardan çaldı ve birçok vakit küçük rakiplerini açtığı davalarla batışa sürükledi. Edison’ın patent sistemini sömürmesiyle, günümüzde Disney üzere şirketlerin yüklerini kullanıp telif maddelerini kendi çıkarları için sömürmesi biroldukca açıdan benzerlikler gösteriyordu.”
bir daha de tarihi değiştirmek mümkün olmadı. Le Prince’in çektiği ve günümüzde “Roundhay Garden Scene” (Roundhay Bahçesi Sahnesi) olarak bilinen iki saniyelik görüntünün bilinen en eski hareketli imaj kaydı olduğu tartışma götürmez bir gerçek. Fischer bu imajın Le Prince’n yeni teknolojiye dair niyetlerinin ve umutlarının ufak bir göstergesi olduğunu belirtiyor.
EDISON’DAN DA LUMIERE KARDEŞLER’DEN DE ÇOK FARKLI
“Roundhay Garden Scene’i izlediğimde birinci aklıma gelen şey ‘ev çekimi’ oldu” diyen Fischer şu biçimde devam ediyor:
“Bence bu manzarayı bu kadar sevmenin niçinlerinden biri de bu. Le Prince, sineması en başta insanları birbirine bağlayacak, anıların korunmasını sağlayacak ve sevdiklerimizi kaybettikten daha sonra bile anmamızı sağlayacak bir şey olarak görüyordu. Sahne beni nitekim çarptı zira o denli bir masumiyet ve kendiliğindenlik taşıyor.”
Fischer bu durumun Edison’ın ve Lumiere Kardeşler’in birinci çektiği imgelerden çok farklı olduğunu, onların bir fabrikadan çıkan personel kalabalığı ya da seyirciye hakikat süratle yaklaşan bir tren meselade olduğu üzere, “icatlarının yeniliğini gösterecek küçük skeçler çektiğini” belirtiyor.
Fischer, “Le Prince büyük şovların kıymetli olduğunu biliyordu. Erken devir fikirleri içinde sirkte ya da Buffalo Bill’in Yırtıcı Batı Gösterisi’nde çekim yapmak da vardı. Lakin o birinci sinema için ailesinin konutlarının bahçesinde saçma sapan yürüdüğü anları çekmeyi seçti” diyor.
Le Prince’in sinemasını çektiği mesken, bugün akıl hastaları için bir tedavi ve bakım merkezi olarak kullanılıyor
LE PRINCE YAŞASAYDI…
Fischer, Le Prince’in ortadan kaybolmasının tarihin akışını değiştirmiş olabileceğini de öne sürüyor. Nasıl mı? Le Prince kaybolduktan yıllar daha sonra Edison patent savaşlarını kazandı ve biroldukça öbür şirketle birlikte bir monopol oluşturdu. Bu monopol, bütün yapımcılardan, dağıtımcılardan ve gösterimcilerden lisans fiyatı talep etmeye başladı. Bu durum bağımsız yapımcıların ABD’nin Doğu Yakası’ndan kaçıp yeni kurulmakta olan Hollywood kasabasında toplanmasına niye oldu. Pekala Le Prince hayatta olsa işler farklı olabilir miydi?
Fischer, “Eğer Le Prince yaşasaydı ve icadının denetimini kaptırmamış olsaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi” diyor ve ekliyor:
“Belki bağımsız sinema ekosistemi daha sağlıklı olacaktı. Zira Le Prince sinema kamerasının tıpkı fotoğraf makineleri üzere yaygınlaşmasını istiyormuş üzere görünüyor. Doğal epey fazla şey değişmeyebilirdi de… Fakat muhtemelen çocuklar okulda Louis Le Prince’in hayatını okuyacaktı ve sinema dünyasının New York’taki ömrü daha uzun olacaktı.”
Nikola Tesla
Edison’ın patent kurnazlığına dair en bilinen ayrıntılardan biri de Nikola Tesla’yla olan bağı. Tesla’nın son senelerda süratle büyüyen hayran kitlesi, Edison’ın Sırp mucidin fikirlerini sömürüp patentleyerek haksız çıkar ve prestij elde ettiğini öne sürüyor. Neredeyse bir tanınan kültür öğesi haline gelen bu rekabetin kökeninde elektriğin yaygınlaşması yatıyor. özetlemek gerekirse özetlememiz gerekirse, 28 yaşındaki Tesla, 1884’te ülkesinden New York’a göçtü ve o sırada 37 yaşında olan Edison’ın yanında asistan olarak çalışmaya başladı. O periyotta Edison kendi laboratuvarını kurmuş ve Edison Aydınlatma Şirketi’ni hayata geçirmişti. Bir yıl daha sonra Tesla, Edison’ın yanından ayrılıp kendi aydınlata şirketini kurmak için adımlar attı. Onun kullandığı sistem, dalgalı akımla çalışan indüksiyon motorları prensibine dayanıyordu. İki devin ortasını açan olay, ABD’nin kozmik elektrik akım standardının belirlenmesi noktasında yaşandı. Edison, yaygın kullanılan gerçek akımı (DC) tercih ediyordu (ve patentleri yardımıyla bu sistem üzerinden makbul ölçüde para kazanıyordu). Lakin yanlışsız akımın bir dezavantajı vardı: Güç santrallerinden çıkan düşük voltajı yüksek voltaj nakil sınırlarına dönüştürmek ve uzak yerlere iletmek epeyce zordu. Bu niçinle kentlere yakın noktalarda hayli sayıda küçük santral kurulması gerekiyordu. Tesla’nın dalgalı akım (AC) sistemi bu sorunu çözdü. Transformatörler aracılığıyla voltajlar yükseltilip düşürülebiliyor, güç santralleri kilometrelerce uzakta olsa bile elektrik kolay kolay iletilebiliyordu. Tesla patentlerini George Westinghouse’a sattı o da AC sistemini Edison’ınkine rakip olarak tanıttı. Bu “akım savaşları” hakikaten bir süreliğine ikilinin ortasını açtı. Edison, DC için reklam kampanyaları başlattı, hatta Topsy ismindeki bir filin insanların gözü önünde AC ile çarpılmasını sağlayarak kamuoyunu şekillendirmeye çalıştı. Lakin savaş kısa sürdü ve Edison kaybetti. 1893 yılında Westinghouse Dünya Fuarı’nın elektriğini sağlama ihalesini kazandı. 1896’da General Electric, DC’den AC’ye geçti. AC vakit içinde ABD’deki baskın sistem haline geldi. Tesla ise kısa vakit ortasında yeni icatlara yelken açtı. 1892’de Londra’da üniversitede ders veriyor ve bir radyo fikri üzerinde çalışıyordu. Tarihçiler bu uyuşmazlığın epik bir savaş değil, iş dünyasında sık sık yaşanan kolay bir sürtüşme olduğunu ve bugün anlatıldığı kadar büyük olmadığını belirtiyor. Tesla hakkında bir kitabı da bulunan W. Bernard Carlson, “Edison, Tesla’yı endişelendirmiyordu. Tersine yanında çalıştığı periyotta onu idolleştirmişti. Sonlanmıştı fakat bu anlatıldığı üzere ömür uzunluğu süren bir düşmanlık değildi” diyor. Tesla’nın biyografisini yazmış biroldukça tarihçi Sırp mucidin asıl rakibinin kendisinin çalışmalarından faydalanarak radyoyu “icat eden” Guglielmo Marconi, olduğunu belirtiyor.
The Daily Beast’in “He Shot the World’s First Motion Picture—and Then Disappeared Forever”, Vox’un “Tesla vs. Edison — and what the never-ending battle says about us” ve Library of Congress’in “Origins of Motion Pictures” başlıklı içeriklerinden derlenmiştir.