celikci
New member
Pulitzer adayı müellif ve fizikçi Tony Rothman, birkaç hafta ortasında baskıya gidecek olan yeni kitabının heyecanını yaşıyordu. Kitabın başlığı “Everything’s Relative” (Her Şey İzafi) olacaktı. Bu başlığı Albert Einstein’ın izafiyet teorisine atıfla seçen Rothman, kitabın kapağında da bilim beşerinin fotoğrafının olmasını istemişti.
Ancak editöründen gelen bir e-posta, Rothman’ın bu planını suya düşürdü. Editörü Einstein’ın mirasçılarının fotoğrafı kapağa basabilme karşılığında yüklü bir fiyat istediğini, aksi takdirde dava açacaklarını söylemiş olduklerini belirtiyordu. Hayal kırıklığına uğrayan Rothman’ın yanıtı, “Ben bunu gülünç buluyorum. Şayet mirasçılar her Einstein fotoğrafı kullananın peşinden giderse, diğer hiç bir şey yapmaya vakit içinderı kalmaz. Hem siz bu fotoğrafın onlara ilişkin olduğundan emin misiniz?” biçiminde oldu. Fakat yayınevi teknik bilgileri soruşturmaya pek istekli değildi. Daha evvel de diğer ünlülerin mirasçılarının benzeri müdahaleleriyle karşı karşıya kaldıklarını belirtti editörü Rothman’a.
Fakat Rothman’ın “Fotoğrafın onlara ilişkin olduğundan emin misiniz?” sorusu pek kıymetli bir sorunun merkezini oluşturuyordu. Nasıl mı? Anlatalım…
Albert Einstein 1955 yılında öldü. Einstein, vasiyetnamesinin 13’üncü hususunda çok değerli bir ayrıntı yer alıyordu: “El yazmaları, telif hakları, yayın hakları, imtiyaz fiyatları… ve tüm öbür yazınsal varlığı” sekreteri Helen Dukas ile üvey kızı Margot Einstein’ın vefatının akabinde kurucuları içinde bulunduğu Kudüs İbrani Üniversitesi’nin olacaktı. Einstein’ın vasiyetnamesinde isminin ya da imajının, kitaplarda, eserlerde yahut reklamlarda kullanılmasına dair bir tabir yoktu. Bugün bunlar “pazarlama hakkı” diye biliniyor lakin Einstein’ın vasiyetini kaleme aldığı devirde bu biçimde bir hukuksal kavram çabucak hemen bulunmuyordu. Lakin İbrani Üniversitesi’nin Einstein’ın mirasçısı pozisyonuna geldiği 1982 yılında, pazarlama hakları milyonlarca dolar kıymetinde bir türel savaş alanına dönüşmüştü.
TİŞÖRT BASAN KÜÇÜK ESNAFA DA APPLE’A DA BİREBİR MUAMELE
80’lerin ortasında üniversite, Einstein’ın ismini ve yüzünü kimin kullanabileceği ve bunun maliyetinin ne olacağı konusunda yükünü koymaya başladı. Bu mevzuda lisans alma talebinde bulunanlardan birer teklif metni hazırlamaları istendi. Akabinde ismi açıklanmayan arabulucular bu teklifleri kapalı kapılar gerisinde değerlendirip karara bağladı. Einstein markalı bir bebek bezi kabul edilemezdi fakat bir hesap makinesinin markasının Einstein olması makuldü.
Bu sürece dahil olmayan ya da üniversitenin sonucuna karşı gelen herkes ağır davalarla karşı karşıya kalabilecekti. O denli de oldu; Einstein bahisli tişörtler, Cadılar Bayramı kostümleri, kahve çekirdekleri, arazi araçları ve kozmetik eserleri satan birfazlaca markanın temsilcileri kendilerini mahkemede buldu. Üniversitenin gayesi olan kişi ve kurumlar içinde, hatıra heykelcikleri satan sokak satıcıları da vardı, Coca-Cola, Apple ve Walt Disney Company üzere dev fazlaca uluslu şirketler de… (Örneğin Walt Disney, 2005 yılında çocuklar için üretilen bir oyuncak serisinde “Bebek Einstein” ismini 50 yıl boyunca kullanabilmek için üniversiteye 2,66 milyon dolar ödedi.)
ÜNİVERSİTEYE YILDA ORTALAMA 12,5 MİLYON DOLAR KAZANDIRIYOR
Hayatta olduğu periyotta Einstein çok düzgün para kazanıyordu. Princeton Üniversitesi’nden 10 bin dolar (bugünün parasıyla yaklaşık 180 bin dolar) maaş alıyordu. Üniversite bu fiyatı tüm Amerikalı bilim insanlarından daha yüksek olacak biçimde belirlemiş, Einstein’ın dahi “Çok fazla olmadı mı bu?” diye sormasına niye olmuştu. Lakin hayattayken kazandığı paralar, öldükten daha sonra kazandığı paraların yanında devede kulak kalıyordu.
2006’dan 2017’ye kadar her yıl Forbes’un “en yeterli kazanan 10 tarihi kişisi” (ya da mecmuanın tabiriyle “ölü ünlüler”) listesinde birinci 10’da yer alan Einstein, Kudüs İbrani Üniversitesi’ne her yıl ortalama 12,5 milyon dolar kazandırıyor. Üniversitenin Einstein yardımıyla gelirin tamamı en az 250 milyon dolar ediyor.
İbrani Üniversitesi, ihlal davalarında üst üste muvaffakiyetler elde etti lakin Einstein’ın bunların hiç birini istemediğini düşünenler de var. Çünkü Einstein hayatta olduğu devirde kimliğinin ticarileştirilmesi teşebbüslerine direnmesiyle akıllarda yer etmişti. Bir Amerikan hukuku profesörü, New York Times için kaleme aldığı yazıda, üniversiteyi ve onun gibileri “yeni mezar soyguncuları” diye nitelendirdi. Time’ın bir avukatı da üniversite için çalışan temsilcileri “bir küme global kelle avcısı” olmakla suçladı. Çocuklar için Einstein kostümleri üreten bir imalatçı da bir muhabire yaptığı açıklamada üniversitenin halini eleştirerek, “Albert Einstein’ın sıhhatinde var olmayan hakların varisi olamazlar” diyordu.
İbrani Üniversitesi ise bunun yasal hakkı olduğunu, dahası Einstein’ın isminin olur olmaz kullanılarak kirletilmesini tedbire sorumluluğunun da kendilerine düştüğünü belirtiyor. Fakat üniversite için genel olarak hususun tartışmaya kapalı olduğunu da söylemek gerek.
Einstein’ın üniversite arşivindeki el yazmalarından
NEW JERSEY MADDELERİNE NAZARAN EBEDİYEN BU TÜRLÜ GİDEBİLİR
Ne var ki problem bununla bitmiyor. George Washington Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden Prof. Dr. Roger Schechter vefat daha sonrası pazarlama haklarıyla ilgili maddeleri, The Guardian’a yaptığı açıklamada, “tam bir karmaşa” diye nitelendiriyor. Brezilya, Kanada, Fransa, Almanya, Meksika üzere birfazlaca ülkenin yasalarında vefat daha sonrası pazarlama haklarının tarifi ve mühleti muhakkak. ABD’de ise yasalar eyaletten eyalete değişiyor. Mevt daha sonrası reklam haklarının çerçevesini maddeyle çizen eyalet sayısı yalnızca 24. Virginia kanunları kişinin vefatından 20 yıl daha sonraki periyodu, Oklahoma ve Indiana üzere eyaletlerin kanunları ise 100 yıllık periyotları kapsıyor. California’da ölen bir ünlünün sahip olduğu haklarla New York’ta ölen bir ünlünün sahip olduğu haklar birbirinden farklı. Einstein’ın öldüğü New Jersey eyaleti ise ölmüş bir ünlünün mirasçılarının merhumun pazarlama haklarından elde edebileceği kâr üzerinde rastgele bir sınırlamanın bulunmadığı 17 eyaletten biri. Bir öbür deyişle, şu anki şartlarda İbrani Üniversitesi, hak ihlali davalarını sonsuza kadar açmaya devam edebilir. Schechter, “Öğrencilerimi final imtihanında zorlayacak bir hadise örneği verecek olsam Einstein’ı verirdim” diyor.
Hukukçular yasanın karanlık yanlarını tartışadursun, İbrani Üniversitesi, Einstein’ın isminden, cisminden hatta siluetinden para kazanmayı sürdürüyor. Örneğin geçen yıl İngiltere hükümeti akıllı güç ölçerlerin yaygınlaştırılması için düzenlenen ulusal televizyon ve internet kampanyasında Einstein’ı kullanabilmek için açıklanmayan bir meblağ ödemek zorunda kaldı. Üniversite ise şu an bir ünlünün imgesinden “jestleri ve kendine has davranışları”na kadar her şeyi 100 yıl boyunca koruyan Illinois eyaletinde yaşanan 100 farklı ihlale karşı açtığı bir dava ile uğraşıyor.
EINSTEIN GİTTİ, E=MC2 GELDİ
En başta anlattığımız olaya dönersek… Rothman editörünün kelamlarından ikna olmadı. Bir kurum, hele ki eğitime adanmış bir kurum, kamuya mal olmuş bir kişinin fotoğrafı üzerinde nasıl hak argüman ediyor olabilirdi? Lakin yayınevi de uzun ve maliyetli bir hukuk uğraşına girmeye niyetli değildi. Rothman’a gönderilen ön basımda Einstein’ın yerini Thomas Edison almıştı.
Rothman kapak dizaynını hiç beğenmediğini editörüne net bir lisanla tabir edip, “Orijinale dönmenizi talep ediyorum” dedi. Lakin yayınevi geri adım atmadı. Çünkü üniversitenin bu mevzudaki ünü, caydırıcı olmak için kafiydi.
Kitap nihayet raflarla buluştuğunda, kapakta bir tren görseli yer alıyordu. Trenin bacasından çıkan dumanların oluşturduğu harfler dünyanın en ünlü formülünü yani E=mc2’yi oluşturuyordu. Formülün yaratıcısı ise hiç bir yerde görünmüyordu.
Tony Rothman’ın kitabı nihayetinde bu kapakla yayımlandı.
Tony Rothman’ın kitabı nihayetinde bu kapakla yayımlandı.
* * * * *
Einstein, görselin gücünü anlayabilen bir bilim insanıydı. hayatı boyunca fazlaca karmaşık fikirleri anlatabilmek için sıradan imgelerden faydalanmıştı: Süratle yere inen bir asansör, şimşeklerin çaktığı br fırtına esnasında süratle ilerleyen bir tren, eğimli bir yüzeye tırmanmaya çalışan kör bir böcek… En ünlüsü de izafiyet teorisini anlatmak için kullandığı latifeydi; “Bir adamı sıcak bir sobanın üzerinde 1 dakika oturtsanız bu ona 1 saat üzere gelir. Lakin hoş bir kızla geçirilecek 1 saat, 1 dakika üzere geçer” diyordu. Vakit ortasında kendisi de bir sembole dönüştü, dehanın sembolüne.
Ancak bebeklik çağındayken epeyce fazla gelecek vadettiğini söylemek zordu. 1879 yılında doğan bebek Albert’in koca başını bakılırsan anneannesi “Çok şişman! Çok şişman!” diye feveran etmişti. Meskenlerinde çalışan yardımcı bayan Albert’e “der Depperte” (ahmak) diye isim takmıştı. Konuşmaya o kadar geç başlamıştı ki ailesi oğullarında bir kusur olup olmadığını anlamak için çocuğu doktora götürme sonucu almıştı. Okuduğu okullardan birinin müdürü Albert’i en başı karışık öğrencisi olarak nitelendirmiş ve “Bu çocuktan bir şey olmaz” demişti.
Zürih Politeknik Üniversitesi’nden matematik alanında bir diplomayla mezun olduktan daha sonra akademide biroldukca işe başvurdu fakat kapılar daima yüzüne kapandı. Bern patent dairesinde memur olarak çalışırken bilimsel teoriler geliştirmeye başladı. 1905 yılında 26 yaşındayken gelecekte fiziğin kurallarını bir daha yazacak makalelerinden birincisini yayınladı. Özel izafiyet teorisini de bu vakitte oluşturdu. Başka bilim insanları Einstein’ın fikirlerinin kıymetini kısa müddette kavrayınca 1909 yılında Zürih Üniversitesi’nde teorik fizik profesörü olarak işe alındı. Fakat bütün dünyanın onu tanıması için 10 yıl daha geçmesi gerekiyordu.
O yıl yaşanan bir Güneş tutulması esnasında İngiliz astronom Sör Arthur Eddington, Einstein’ın teorilerinden birini kıymetlendirmek için bir fotoğraf deneyi gerçekleştirdi. Einstein’a nazaran, muhakkak bir uzaklıkta yerçekimi ışığı büküyordu. Şayet bu teori doğruysa her bir yıldızın, gezegenin ve uydunun uzaydaki pozisyonunun bir daha hesaplanması gerekecekti.
Einstein’ın bu saçı başı dağınık halleri, gelecekte tanınan kültürde fazlaca sık karşımıza çıkan “deli bilim adamı” klişesine de ilham oldu.
Einstein’ın bu saçı başı dağınık halleri, gelecekte tanınan kültürde epey sık karşımıza çıkan “deli bilim adamı” klişesine de ilham oldu.
40 YAŞINDA DÜNYACA ÜNLÜ OLDU
İngiliz bilim insanlarının Alman meslektaşlarını yok saydıkları hatta aşağıladıkları yıllardı ve Einstein da İngiltere’de pek uygun tanınmıyordu. bir daha de biroldukça ünlü isim Eddington’ın deneylerinin sonuçlarını dinlemek üzere 6 Kasım 1919’da Londra Kraliyet Topluluğu’nda toplandı. Sonraki sabah Times gazetesi bu değerli gelişmeyi dünyaya şu manşetle duyurdu: “Bilimde İhtilal. Cihanla İlgili Yeni Teori. Newton’ın Fikirlerinin Evresi bitmiş oldu.” New York Times, Einstein’ın keşfini “belki de insanın fikir tarihinin en büyük başarısı” diye nitelendirdi. Bir öbür manşette, “Göklerdeki ışıklar daima eğri” deniyordu. 40 yaşındaki “ahmak” dünyanın eksenini yerinden oynatmıştı.
Bir anda her insanın tanıdığı bir insan haline gelen Einstein’a her gün binlerce hayran mektubu geliyordu. Basının ilgisi niçiniyle “zor nefes aldığını” belirtse de röportajlar vermeye devam eden Einstein, esprili lisanı ve aforizmalarıyla manşetlerden inmiyordu. Gazetelere köşe yazıları yazıyor, tanınmış bireylerle görüşüyordu. Tanımlanamaz bir karizması vardı.
Einstein, zekasıyla ünlü oldu lakin ikona dönüşmesini sağlayan şey imajıydı. söylemiş olduklerini kimse anlamıyordu ancak gazetelerde ve televizyonlardaki manzarası insanlara epey sıcak geliyordu. Dağınık saçları, eskimiş kazağı, bıyığı ve bakışları ile sempatik bulunuyordu. Beşerler “O kadar değerli işlerle uğraşıyor ki saçını taramaya vakti yok” diye düşünüyordu.
O MEŞHUR FOTOĞRAF AZ DAHA YAYIMLANMAYACAKTI
Ömrü boyunca bir filozof, bir pasifist, bir ırkçılık zıddı olarak çalışmalarını sürdü. Adolf Hitler’in iktidara gelmesinin akabinde Alman vatandaşlığını terk etti ve ülkesine tekrar hiç dönmedi. Nazi baskısından kaçan mültecilere yardım etti, Siyahi Amerikalıların hakları için kampanyalar yürüttü ve teorileri kullanılarak atom bombasının üretilmesinin akabinde açık kelamlı bir pasifist haline geldi. Bugün lazerlerden akıllı telefonlardaki yarı iletken çiplere biroldukça teknoloji Einstein’ın parmak izlerini taşıyor fakat kamuoyunun aklına Einstein denince birinci vakit içinderda kameraya lisan çıkaran beyaz kabarık saçlı yaşlı adam geliyor.
O fotoğrafın öyküsü de pek farklı. Fotoğraf 14 Mart 1951 günü New Jersey’de bulunan Princeton Club’ın çıkışınca çekildi. Einstein 72’nci yaş günü kutlamalarından çıkarken, ABD’li foto muhabir Arthur Sasse’in elindeki fotoğraf makinesini gördü. Objektife bakıp lisanını çıkardı, Sasse de tam o anda deklanşöre bastı. çabucak sonrasında fotoğrafı editörlerine gönderdiğinde büyük bir tartışma başladı. Kimileri fotoğrafın yayımlanmasına karşıydı. “Saygın bir bilim insanını bir anlık gaflet sırasında görüntülemiş olabilir miyiz?” diye düşünüyorlardı. Ne var ki fotoğraf yayımlandıktan daha sonra bir bilim insanına dair en ünlü ve en şirin kareye dönüştü. O kadar ki Einstein da fotoğrafın 9 kopyasını sipariş etti.
Einstein’ın epeyce beğenip 9 kopyasını sipariş ettiği fotoğraf, yıllar daha sonra temsilcileri tarafınca “nahoş” bulundu.
Einstein’ın epeyce beğenip 9 kopyasını sipariş ettiği fotoğraf, yıllar daha sonra temsilcileri tarafınca “nahoş” bulundu.
Einstein fotoğrafın çekilmesinden 4 yıl daha sonra 18 Nisan 1955’te hayata gözlerini yumdu. Öldükten daha sonra idolleştirilmemek için biroldukça plan yapmış, vasiyetini güvendiği arkadaşı ve mirasının yöneticisi Ekonomist Otto Nathan’a bırakmıştı. Cesedinin yakılmasını, küllerinin Delaware Irmağı’na dökülmesini istedi. Bir mezarı olmayacak, geride bıraktığı tek iz çalışmaları olacaktı. Lakin bu beyninin çalınmasına pürüz olamadı. Öldüğü hastanede nazaranv yapan patoloji uzmanı Thomas Harvey, Einstein’ın beynini başından çıkarıp muhafazaya aldı. Bugüne kadarki en etkileyici insan beynini incelemek istiyordu. meğer yanlış yapmıştı; dünyanın istediği asıl şey Einstein’ın beyni değil yüzüydü.
* * * * *
Roger Richman ne vakit ailesinin New York’taki konutunun oturma odasına adım atsa, gözü babası Paul’ün Albert Einstein’la olan fotoğrafına takılıyordu. Paul Richman, Einstein’la 1930’lardan beri arkadaştı. birlikte Almanya’dan kaçan Yahudierin Amerika kıtasında çeşitli yerlere yerleştirilmesine yardım ediyorlardı. Paul Richman, Einstein’dan üç ay daha sonra ölse de oğluyla Einstein’ın mirasçıları içindeki bağ kopmamıştı.
Hukuk fakültesi mezunu olan Richman 1978’de sinema ve televizyonda eser yerleştirme hususlarında uzman bir avukatlık şirketi kurdu. Bir yıl daha sonra komedyen W.C. Fields’dan Richman’a “Temsilcim olur musun?” talebi geldi. Richman şaşırmıştı zira Fields tam 32 yıl evvel ölmüştü. Mirasçıları ünlü komedyenin başının üzerinde bebek bezinden öbür bir şey olmayan bir vücuda montajlandığı bir afişin satışını durdurmak istiyordu. Lakin hukuken yapılabilecek hayli fazla şey yoktu. Maddelere göre ünlülerin pazarlama hakları varislerini kapsamıyordu.
Richman araştırma yaparken Macaristan asıllı aktör Bela Lugosi’yle ilgili bir davaya rasgeldi. Drakula olarak tanınan Lugosi’nin oğlu Universal Pictures’a dava açmış, babasının görsel haklarının stüdyoda değil kendisinde ve üvey annesinde olduğunu savunmuştu. Oğul Lugosi davayı kazanmış fakat yüksek mahkeme Bela Lugosi’nin hayatta olduğu periyotta manzarasını ticari hedefler için satmadığını münasebet göstererek sonucu bilakis çevirmişti. Bunu goren Richman’ın başında bir ışık yandı: bu biçimde imgesini satmış olan tüm ünlülerin varisleri, pazarlama hakkı tezinde bulunabilirdi.
Roger Richman’ın merhum müşterileri içinde en ünlülerinden biri de Marilyn Monroe’ydu
NİCE ÖLMÜŞ ÜNLÜLER ONUN MÜŞTERİSİYDİ
Bu teoriyi test etme talihini fazlaca kısa bir süre daha sonra elde etti. ABD Posta Dairesi’nin Fields’ın 100’üncü doğum gününü kutlamak hedefiyle bir hatıra pulu bastırdığını duyar duymaz mahkemeye koştu. Yüksek Mahkeme’nin Lugosi sonucuna işaret ederek ödeme talebinde bulundu. Posta Dairesi başta karşı çıksa da sonunda ölmüş bir ünlünün mirasçılarına birinci ödemesini yapmayı kabul etmek zorunda kaldı.
Richman vakit içinde ortalarında Sigmund Freud’dan Marilyn Monroe’ya biroldukca ölmüş ünlünün bulunduğu uzun bir müşteri listesine kavuştu. Ölmüş ünlülerin aileleri Richman’la çalışmaktan mutluydu. Reklamcılar da meyyit ünlüleri tercih ediyordu çünkü ne yeni skandallara karışıyorlar ne de kapris yapıyorlardı. Lakin markalar için tıpkı şeyi söylemek mümkün değildi. Örneğin, “Baby Einstein” markasının kurucusu Will Clark, kendilerini “muğlak tüzel argümanlarla köşeye sıkıştırılmış” hissettiklerini belirterek, “Hollywood’da yankı bulan bu değişik yasal kavramı ‘icat eden’ kişi Richman’dı. Ancak fazlaca güç bir iş yaptığı da açıktı” diye konuşuyor.
Richman ise kendisini kuvvetli ve zenginlere karşı savaşan zayıf bir kahraman olarak görüyordu. Ancak yaptığı şeyin ahlaki bir yanı da olduğunu düşünerek motive oluyordu.
Diğer yandan W.C. Fields’ın torunu Everett Richman’a bir “ünlüler yasası” yazmasını söylemiş olduğinde bu fikri gülünç bulmuştu. Lakin California Eyalet Senatörü William Campbell’ın bu biçimde bir maddeyle ilgilenebileceğini belirtmesinin akabinde birfazlaca ünlü ismin mirasçılarına mektuplar yazarak dayanak istedi. “California Ünlü Hakları Yasası” 1 Ocak 1985’te kabul edildi. Artık bu eyalette ölen ünlülerin pazarlama hakları resmen mirasçılarına kalacaktı. California’da bu emsal oluştuktan daha sonra Richman kolları sıvadı. Sırada babasının yakın dostu Albert Einstein’ı kurtarma operasyonu vardı.
* * * * *
Einstein yaşadığı devirde isminin promosyon gereci yapılması teşebbüslerine daima karşı çıkmıştı. Hatta Brandeis Üniversitesi’nin Einstein Üniversitesi olarak bir daha isimlendirilmesini bile istememişti. Lakin vefatının akabinde Einstein’in ne istediği değersiz hale geldi. İsmini taşıyan kar kürelerinden frizbilere birçok ıvır zıvır 80’lerde piyasada uzunluk göstermeye başladı.
Ünlü Hakları Maddesi’nin kabulünden daha sonra Richman, Einstein’lı reklamları kayda almaya başladı. Arabadan kuaföre biroldukca eser ve hizmetin reklamlarına ait belgeyi Otto Nathan’a gönderip “Bu istismarı önlemek için kiminle görüşmeliyim?” diye sordu. Nathan da belgeyi Kudüs İbrani Üniversitesi’ne iletti. Einstein’in fotoğraflarının kullanması üzerinde bir denetim elde etme fırsatını elde ettiklerinin farkına varan üniversite yetkilileri, 1 Temmuz 1985’te Richman’ı Einstein’ın “dünya genelindeki tek temsilcisi” olarak atadı.
Richman, lisans fiyatlarının yüzde 65’ini, açılan ihlal davalarında kazanılan tazminatın ise yüzde 50’sini alacaktı. Bu niçinle biroldukça kişi Richman’ı bir oportünist olarak görse de o 20’nci yüzyılı belirleyen ikonun mirasını koruduğunu, ahlaki bir iş yaptığını düşünüyordu.
SÖYLEMEDİKLERİNİ SÖYLETMEK, DÜŞÜNMEDİKLERİNİ DÜŞÜNDÜRMEK YASAK
Üniversitenin de onayıyla bir liste hazırlandı. Einstein, tütün ve alkol eserleri ve kumarla bağlı reklamlarda kullanılamayacaktı. Söylemediği kelamlar, yazmadığı formüller uydurulamayacaktı. Başına bir niyet balonu çizip içini çeşitli kelamlar ya da fikirlerle doldurmak yasaktı. Hatta Sasse’in çektiği lisan çıkarma fotoğrafı da Richman ile üniversitenin temsilcisi Ehud Benamy tarafınca “nahoş” bulundu ve kullanmak isteyen reklamcıların talepleri reddedildi. (seneler daha sonra üniversiteden yapılan açıklamada, bu tutumun yanlışlığı vurgulanacaktı.) İtalyan bir fırın üreticisi de Yahudi Soykırımı’ndan sağ kurtulanları üzmemek ismine veto edildi.
Einstein’i kullanma konusunda bilhassa bilgisayar üreticileri epeyce hevesliydi. 1989’da Sony 63 bin doları istemese de ödedi ve Einstein’ı reklamında kullandı. 1997’de Richman, Apple’ın Einstein’ın fotoğrafı ile “Think different” (Farklı düşün) sloganını birleştirmek istediği haberini aldı ve 600 bin fiyat belirledi. Bunun üzerine Steve Jobs, Richman’ı arayıp indirim istedi lakin başarılı olamayınca talep edilen sayısı ödemek zorunda kaldı.
Bu reklamlarda Einstein’ın fotoğrafını kullanmak, Steve Jobs’a 600 bin dolara mal oldu.
Bu reklamlarda Einstein’ın fotoğrafını kullanmak, Steve Jobs’a 600 bin dolara mal oldu.
Richman’ın eforlarına rağmen “ciddi manada hakaretamiz” eserler de piyasaya çıkıyordu. Richman onlarla da mahkemede hesaplaşıyordu. Ancak karşı tarafın avukatlarının ve medyanın kendisini “pazarlama gulyabanisi” olarak nitelendirmesine de epey bozuluyordu. Yahudi bir iş adamı olarak hakkında çizilen “paragöz” imajının antisemitizm olduğunu da düşünüyordu lakin kendisi ve İbrani Üniversitesi için en düzgün şartları sağlamaya çalışmaktan da geri durmuyordu. Başarısı yardımıyla öylesine cesaretlenmişti ki Albert Einstein’la alakası olmayan Einstein Kardeşler isimli bir bagel üreticisi dahi üniversitenin baskıları niçiniyle isim değiştirmek zorunda kalmıştı. İbrani Üniversitesi’nden bir akademisyene bakılırsa, Richman’ın agresif teşebbüsleri rahatsız edici bir etik dilemmaya yol açıyordu.
* * * * *
İbrani Üniversitesi Einstein Arşivleri’nin küratör yardımcısı Ze’ev Rosenkranz’a 90’lar boyunca her ay Richman’ın ofisinden ortalama 30 faks geliyordu. Her faksta Einstein’ın ismini ya da fotoğrafını kullanmak isteyen bir markanın talebi yer alıyor, ‘evet’ ya da ‘hayır’ deme işi ise Rosenkranz’a düşüyordu. Bugün bu vazifesi “fazlaca ağır bir yük” olarak tanımayan Rosenkranz, “Ben bir tarihçiyim, iş adamı değilim. Ancak bir biçimde cihan benim rolümün bu olacağına karar verdi” diyor.
Rosenkranz her talebi incelikle kıymetlendiriyor, “Einstein bunu ister miydi?” diye düşünüyordu. Reddedilenler birden fazla vakit öfkeyle reaksiyon veriyor, “Saçmalık bu. Bu beşerler meyyit, hakları yok ki…” diyordu. Kimileri ise Einstein bahisli mamüllerinin fizikçiyle hiç ilgisi olmadığı savunmasını yapıyordu. Richman ön cephede çarpışırken, üniversite art planda kalmaktan mutluydu. Rosenkranz’ın söylemiş olduğine bakılırsa o senelerda birden fazla kimse üniversitenin bu işteki rolünden haberdar bile değildi.
Rosenkranz bu rolü üstlenmiş olmaktan mutlu değildi. Einstein’ın bu reklamların birçoklarından, hatta tahminen de tamamından rahatsız olacağını düşünüyordu. Lakin Richman kendisine biroldukça teklifi onaylaması için baskı yapıyordu. Tek kederi kârı değildi tahminen lakin sonuçta bir iş insanıydı.
1950’de Eleanor Roosevelt’in sunucusu olduğu programa katılan Einstein, kendi teorisi üzerinden geliştirilen hidrojen bombasının insanlığın sonunu getirmesini “teknik mümkünlük kapsamında” diye nitelendirrmişti.
“ALBERT EINSTEIN” BİR TESCİLLİ MARKA OLDU
Richman ajansını ve “ölü efsaneler” listesini 2005 yılında fotoğraf ajansı Corbis’e sattı. Lakin bunu yapmadan evvel İbrani Üniversitesi’ni Einstein’la alakalı biroldukça eser için tescil başvurusu yapmaya ikna etti. Nihayetinde üniversite kelebek ağından şemsiyeye, metal detektöründen, su tabancasına 200 kadar eser için “Albert Einstein” marka tescilini elde etti.
Rosenkranz 2003 yılında üniversiteden istifa edip ABD’ye taşınana kadar lisans muahedeleriyle ilgili karar mercii bakılırsavini sürdürdü. Fakat marka tescilleri alınmasından hayli rahatsız olmuştu. Bunun ticarileştirmenin ve metalaştırmanın en büyük işareti olduğunu düşünüyordu lakin avukatlar Einstein’ın haklarını garantiye almak için bunun gerekli olduğunu savunuyordu.
Üstelik rahatsız olan yalnızca o da değildi. Einstein’ın evlatlık torunu Evelyn 2011 başlarında 70 yaşındayken İbrani Üniversitesi’ne misyonlarını berbata kullandıkları nedeni öne sürülerek dava açacağını duyurdu. Bir kürasyon teşebbüsünün sömürüye dönüştüğünü düşünen Evelyn, onaylanan kimi mamüllerin Einstein’a hakaret üzere olduğunu ve yazınsal haklarla hiç bir ilgisi olmadığını savunuyordu. Dahası Evelyn’in savına nazaran, üniversite bayanın hastane masraflarını karşılamasına yardımcı olacak bir paylaşım modelini de reddetmişti.
Evelyn mahkemeye çıkamadan Nisan 2011’de hayatını kaybetti. Ancak vefatından epey kısa bir daha sonra California’da görülen bir dava “Albert Einstein’ın sahibi kim?” sorusuna kesin bir cevap verecek üzere görünüyordu.
* * * * *
Kasım 2009’da General Motors, People mecmuasına Einstein’ın yüzünün kaslı bir erkeğin vücuduna montajlandığı bir reklam verdi. Slogan, “Fikirler de seksidir” biçimindeydi. İbrani Üniversitesi evvel itiraz etti akabinde 16 Mart 2012’de dava açtı. Üniversitenin argümanı şuydu: “Albert Einstein, ölmedilk evvel pazarlama hakkı diye bir şeyin var olduğunu bilseydi, bu hakkı New Jersey maddeleri kapsamında devrederdi.” GM ise bu argümanı reddederek üniversitenin Einstein’ın bu biçimde bir niyeti olduğunu kanıtlayamayacağını, kanıtlasa bile Einstein’ın 1955’teki vefatından o güne geçen müddetin bu iddiayı kadük edeceğini öne sürdü.
Mahkeme süreci pek karmaşıktı. Dava California’da görülüyordu lakin Yargıç Howard Matz, Einstein orada öldüğü için New Jersey eyalet maddelerini uygulamaya karar verdi. (California’da pazarlama hakları için vakit aşımı mühleti 70 yıl lakin üstte da dediğimiz üzere New Jersey’de bu biçimde bir sınırlama bulunmuyor.) Matz, 7 ayın sonunda şu gerekçeli sonucu deklare etti: “Einstein’ın personası kültürel mirasımızın ayrılmaz bir modülü olmuştur. Bugün, vefatından yaklaşık 60 yıl daha sonra, bu persona, onu sözünün bir kesimi yapmak isteyen her insanın özgür erişimine açık olmalıdır. Zevksiz reklamlar da buna dahildir.”
Özetle üniversite davayı kaybetmiş üzere görünüyordu lakin husus kapanmanın fazlaca ötesindeydi. Üniversite temyize gitti. Temyiz mahkemesi davayı alt mahkemeye geri gönderdi. Akabinde taraflar apansız anlaştıklarını deklare etti.
EINSTEIN BU GÜNLERİ GÖRSE NE KAYGISI?
Richman’ın 2013’te ölmesinin akabinde Corbis fotoğraf ajansı GreenLight Rights olarak bir daha markalaştı. GreenLight, Einstein’ın yanı sıra Elvis Presley, Charlie Chaplin, Marilyn Monroe üzere ünlülerin haklarını da yönetiyor. Einstein’ın fotoğrafının idaresiyle ilgili süreç ise daha da karmaşıklaştı. GreenLight, özel yazılımlar kullanan şirketlerle iş birliği yaparak piyasadaki uydurma eserleri tespit etmek için çalışıyor.
Ticari lisans kararlarını da artık tek başına bir akademisyen yerine İbrani Üniversitesi’nin oluşturduğu bir panel pahalandırıyor. (Fotoğrafların bunun üzere haberlerde kullanmasıyla ilgili lisanslar ise üniversite ile fotoğraf ajansları içindeki muahedeler aracılığıyla yönetim ediliyor.) Her müracaat başka bedellendiriliyor ancak yıllar evvelden alınan kararlardan kimileri hâlâ geçerli. Örneğin Einstein’ın başına bir fikir ya da konuşma balonu eklemek hala yasak.
Ölümünün üzerinden geçen 67 yılda, Einstein’ın yararı en ufak bir azalma emaresi dahi göstermiyor. Pekala Einstein 21’inci yüzyılda yüzünün televizyon ekranlarını, afişleri, tişörtleri süslediğini bilse ne sıkıntısı? Mirasını İbrani Üniversitesi’nin yönetmesinden mutlu olur muydu? 12 yılını “Einstein ne kederi?” sorusunu düşünmekle geçiren Rosenkranz, “Muhtemelen canını sıkardı. Einstein’ın bu durumdan şad olacağından emin değilim” diye konuşuyor.
The Guardian’ın “Who owns Einstein? The battle for the world’s most famous face” başlıklı haberinden derlenmiştir.
Ancak editöründen gelen bir e-posta, Rothman’ın bu planını suya düşürdü. Editörü Einstein’ın mirasçılarının fotoğrafı kapağa basabilme karşılığında yüklü bir fiyat istediğini, aksi takdirde dava açacaklarını söylemiş olduklerini belirtiyordu. Hayal kırıklığına uğrayan Rothman’ın yanıtı, “Ben bunu gülünç buluyorum. Şayet mirasçılar her Einstein fotoğrafı kullananın peşinden giderse, diğer hiç bir şey yapmaya vakit içinderı kalmaz. Hem siz bu fotoğrafın onlara ilişkin olduğundan emin misiniz?” biçiminde oldu. Fakat yayınevi teknik bilgileri soruşturmaya pek istekli değildi. Daha evvel de diğer ünlülerin mirasçılarının benzeri müdahaleleriyle karşı karşıya kaldıklarını belirtti editörü Rothman’a.
Fakat Rothman’ın “Fotoğrafın onlara ilişkin olduğundan emin misiniz?” sorusu pek kıymetli bir sorunun merkezini oluşturuyordu. Nasıl mı? Anlatalım…
Albert Einstein 1955 yılında öldü. Einstein, vasiyetnamesinin 13’üncü hususunda çok değerli bir ayrıntı yer alıyordu: “El yazmaları, telif hakları, yayın hakları, imtiyaz fiyatları… ve tüm öbür yazınsal varlığı” sekreteri Helen Dukas ile üvey kızı Margot Einstein’ın vefatının akabinde kurucuları içinde bulunduğu Kudüs İbrani Üniversitesi’nin olacaktı. Einstein’ın vasiyetnamesinde isminin ya da imajının, kitaplarda, eserlerde yahut reklamlarda kullanılmasına dair bir tabir yoktu. Bugün bunlar “pazarlama hakkı” diye biliniyor lakin Einstein’ın vasiyetini kaleme aldığı devirde bu biçimde bir hukuksal kavram çabucak hemen bulunmuyordu. Lakin İbrani Üniversitesi’nin Einstein’ın mirasçısı pozisyonuna geldiği 1982 yılında, pazarlama hakları milyonlarca dolar kıymetinde bir türel savaş alanına dönüşmüştü.
TİŞÖRT BASAN KÜÇÜK ESNAFA DA APPLE’A DA BİREBİR MUAMELE
80’lerin ortasında üniversite, Einstein’ın ismini ve yüzünü kimin kullanabileceği ve bunun maliyetinin ne olacağı konusunda yükünü koymaya başladı. Bu mevzuda lisans alma talebinde bulunanlardan birer teklif metni hazırlamaları istendi. Akabinde ismi açıklanmayan arabulucular bu teklifleri kapalı kapılar gerisinde değerlendirip karara bağladı. Einstein markalı bir bebek bezi kabul edilemezdi fakat bir hesap makinesinin markasının Einstein olması makuldü.
Bu sürece dahil olmayan ya da üniversitenin sonucuna karşı gelen herkes ağır davalarla karşı karşıya kalabilecekti. O denli de oldu; Einstein bahisli tişörtler, Cadılar Bayramı kostümleri, kahve çekirdekleri, arazi araçları ve kozmetik eserleri satan birfazlaca markanın temsilcileri kendilerini mahkemede buldu. Üniversitenin gayesi olan kişi ve kurumlar içinde, hatıra heykelcikleri satan sokak satıcıları da vardı, Coca-Cola, Apple ve Walt Disney Company üzere dev fazlaca uluslu şirketler de… (Örneğin Walt Disney, 2005 yılında çocuklar için üretilen bir oyuncak serisinde “Bebek Einstein” ismini 50 yıl boyunca kullanabilmek için üniversiteye 2,66 milyon dolar ödedi.)
ÜNİVERSİTEYE YILDA ORTALAMA 12,5 MİLYON DOLAR KAZANDIRIYOR
Hayatta olduğu periyotta Einstein çok düzgün para kazanıyordu. Princeton Üniversitesi’nden 10 bin dolar (bugünün parasıyla yaklaşık 180 bin dolar) maaş alıyordu. Üniversite bu fiyatı tüm Amerikalı bilim insanlarından daha yüksek olacak biçimde belirlemiş, Einstein’ın dahi “Çok fazla olmadı mı bu?” diye sormasına niye olmuştu. Lakin hayattayken kazandığı paralar, öldükten daha sonra kazandığı paraların yanında devede kulak kalıyordu.
2006’dan 2017’ye kadar her yıl Forbes’un “en yeterli kazanan 10 tarihi kişisi” (ya da mecmuanın tabiriyle “ölü ünlüler”) listesinde birinci 10’da yer alan Einstein, Kudüs İbrani Üniversitesi’ne her yıl ortalama 12,5 milyon dolar kazandırıyor. Üniversitenin Einstein yardımıyla gelirin tamamı en az 250 milyon dolar ediyor.
İbrani Üniversitesi, ihlal davalarında üst üste muvaffakiyetler elde etti lakin Einstein’ın bunların hiç birini istemediğini düşünenler de var. Çünkü Einstein hayatta olduğu devirde kimliğinin ticarileştirilmesi teşebbüslerine direnmesiyle akıllarda yer etmişti. Bir Amerikan hukuku profesörü, New York Times için kaleme aldığı yazıda, üniversiteyi ve onun gibileri “yeni mezar soyguncuları” diye nitelendirdi. Time’ın bir avukatı da üniversite için çalışan temsilcileri “bir küme global kelle avcısı” olmakla suçladı. Çocuklar için Einstein kostümleri üreten bir imalatçı da bir muhabire yaptığı açıklamada üniversitenin halini eleştirerek, “Albert Einstein’ın sıhhatinde var olmayan hakların varisi olamazlar” diyordu.
İbrani Üniversitesi ise bunun yasal hakkı olduğunu, dahası Einstein’ın isminin olur olmaz kullanılarak kirletilmesini tedbire sorumluluğunun da kendilerine düştüğünü belirtiyor. Fakat üniversite için genel olarak hususun tartışmaya kapalı olduğunu da söylemek gerek.
Einstein’ın üniversite arşivindeki el yazmalarından
NEW JERSEY MADDELERİNE NAZARAN EBEDİYEN BU TÜRLÜ GİDEBİLİR
Ne var ki problem bununla bitmiyor. George Washington Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden Prof. Dr. Roger Schechter vefat daha sonrası pazarlama haklarıyla ilgili maddeleri, The Guardian’a yaptığı açıklamada, “tam bir karmaşa” diye nitelendiriyor. Brezilya, Kanada, Fransa, Almanya, Meksika üzere birfazlaca ülkenin yasalarında vefat daha sonrası pazarlama haklarının tarifi ve mühleti muhakkak. ABD’de ise yasalar eyaletten eyalete değişiyor. Mevt daha sonrası reklam haklarının çerçevesini maddeyle çizen eyalet sayısı yalnızca 24. Virginia kanunları kişinin vefatından 20 yıl daha sonraki periyodu, Oklahoma ve Indiana üzere eyaletlerin kanunları ise 100 yıllık periyotları kapsıyor. California’da ölen bir ünlünün sahip olduğu haklarla New York’ta ölen bir ünlünün sahip olduğu haklar birbirinden farklı. Einstein’ın öldüğü New Jersey eyaleti ise ölmüş bir ünlünün mirasçılarının merhumun pazarlama haklarından elde edebileceği kâr üzerinde rastgele bir sınırlamanın bulunmadığı 17 eyaletten biri. Bir öbür deyişle, şu anki şartlarda İbrani Üniversitesi, hak ihlali davalarını sonsuza kadar açmaya devam edebilir. Schechter, “Öğrencilerimi final imtihanında zorlayacak bir hadise örneği verecek olsam Einstein’ı verirdim” diyor.
Hukukçular yasanın karanlık yanlarını tartışadursun, İbrani Üniversitesi, Einstein’ın isminden, cisminden hatta siluetinden para kazanmayı sürdürüyor. Örneğin geçen yıl İngiltere hükümeti akıllı güç ölçerlerin yaygınlaştırılması için düzenlenen ulusal televizyon ve internet kampanyasında Einstein’ı kullanabilmek için açıklanmayan bir meblağ ödemek zorunda kaldı. Üniversite ise şu an bir ünlünün imgesinden “jestleri ve kendine has davranışları”na kadar her şeyi 100 yıl boyunca koruyan Illinois eyaletinde yaşanan 100 farklı ihlale karşı açtığı bir dava ile uğraşıyor.
EINSTEIN GİTTİ, E=MC2 GELDİ
En başta anlattığımız olaya dönersek… Rothman editörünün kelamlarından ikna olmadı. Bir kurum, hele ki eğitime adanmış bir kurum, kamuya mal olmuş bir kişinin fotoğrafı üzerinde nasıl hak argüman ediyor olabilirdi? Lakin yayınevi de uzun ve maliyetli bir hukuk uğraşına girmeye niyetli değildi. Rothman’a gönderilen ön basımda Einstein’ın yerini Thomas Edison almıştı.
Rothman kapak dizaynını hiç beğenmediğini editörüne net bir lisanla tabir edip, “Orijinale dönmenizi talep ediyorum” dedi. Lakin yayınevi geri adım atmadı. Çünkü üniversitenin bu mevzudaki ünü, caydırıcı olmak için kafiydi.
Kitap nihayet raflarla buluştuğunda, kapakta bir tren görseli yer alıyordu. Trenin bacasından çıkan dumanların oluşturduğu harfler dünyanın en ünlü formülünü yani E=mc2’yi oluşturuyordu. Formülün yaratıcısı ise hiç bir yerde görünmüyordu.
Tony Rothman’ın kitabı nihayetinde bu kapakla yayımlandı.
Tony Rothman’ın kitabı nihayetinde bu kapakla yayımlandı.
* * * * *
Einstein, görselin gücünü anlayabilen bir bilim insanıydı. hayatı boyunca fazlaca karmaşık fikirleri anlatabilmek için sıradan imgelerden faydalanmıştı: Süratle yere inen bir asansör, şimşeklerin çaktığı br fırtına esnasında süratle ilerleyen bir tren, eğimli bir yüzeye tırmanmaya çalışan kör bir böcek… En ünlüsü de izafiyet teorisini anlatmak için kullandığı latifeydi; “Bir adamı sıcak bir sobanın üzerinde 1 dakika oturtsanız bu ona 1 saat üzere gelir. Lakin hoş bir kızla geçirilecek 1 saat, 1 dakika üzere geçer” diyordu. Vakit ortasında kendisi de bir sembole dönüştü, dehanın sembolüne.
Ancak bebeklik çağındayken epeyce fazla gelecek vadettiğini söylemek zordu. 1879 yılında doğan bebek Albert’in koca başını bakılırsan anneannesi “Çok şişman! Çok şişman!” diye feveran etmişti. Meskenlerinde çalışan yardımcı bayan Albert’e “der Depperte” (ahmak) diye isim takmıştı. Konuşmaya o kadar geç başlamıştı ki ailesi oğullarında bir kusur olup olmadığını anlamak için çocuğu doktora götürme sonucu almıştı. Okuduğu okullardan birinin müdürü Albert’i en başı karışık öğrencisi olarak nitelendirmiş ve “Bu çocuktan bir şey olmaz” demişti.
Zürih Politeknik Üniversitesi’nden matematik alanında bir diplomayla mezun olduktan daha sonra akademide biroldukca işe başvurdu fakat kapılar daima yüzüne kapandı. Bern patent dairesinde memur olarak çalışırken bilimsel teoriler geliştirmeye başladı. 1905 yılında 26 yaşındayken gelecekte fiziğin kurallarını bir daha yazacak makalelerinden birincisini yayınladı. Özel izafiyet teorisini de bu vakitte oluşturdu. Başka bilim insanları Einstein’ın fikirlerinin kıymetini kısa müddette kavrayınca 1909 yılında Zürih Üniversitesi’nde teorik fizik profesörü olarak işe alındı. Fakat bütün dünyanın onu tanıması için 10 yıl daha geçmesi gerekiyordu.
O yıl yaşanan bir Güneş tutulması esnasında İngiliz astronom Sör Arthur Eddington, Einstein’ın teorilerinden birini kıymetlendirmek için bir fotoğraf deneyi gerçekleştirdi. Einstein’a nazaran, muhakkak bir uzaklıkta yerçekimi ışığı büküyordu. Şayet bu teori doğruysa her bir yıldızın, gezegenin ve uydunun uzaydaki pozisyonunun bir daha hesaplanması gerekecekti.
Einstein’ın bu saçı başı dağınık halleri, gelecekte tanınan kültürde fazlaca sık karşımıza çıkan “deli bilim adamı” klişesine de ilham oldu.
Einstein’ın bu saçı başı dağınık halleri, gelecekte tanınan kültürde epey sık karşımıza çıkan “deli bilim adamı” klişesine de ilham oldu.
40 YAŞINDA DÜNYACA ÜNLÜ OLDU
İngiliz bilim insanlarının Alman meslektaşlarını yok saydıkları hatta aşağıladıkları yıllardı ve Einstein da İngiltere’de pek uygun tanınmıyordu. bir daha de biroldukça ünlü isim Eddington’ın deneylerinin sonuçlarını dinlemek üzere 6 Kasım 1919’da Londra Kraliyet Topluluğu’nda toplandı. Sonraki sabah Times gazetesi bu değerli gelişmeyi dünyaya şu manşetle duyurdu: “Bilimde İhtilal. Cihanla İlgili Yeni Teori. Newton’ın Fikirlerinin Evresi bitmiş oldu.” New York Times, Einstein’ın keşfini “belki de insanın fikir tarihinin en büyük başarısı” diye nitelendirdi. Bir öbür manşette, “Göklerdeki ışıklar daima eğri” deniyordu. 40 yaşındaki “ahmak” dünyanın eksenini yerinden oynatmıştı.
Bir anda her insanın tanıdığı bir insan haline gelen Einstein’a her gün binlerce hayran mektubu geliyordu. Basının ilgisi niçiniyle “zor nefes aldığını” belirtse de röportajlar vermeye devam eden Einstein, esprili lisanı ve aforizmalarıyla manşetlerden inmiyordu. Gazetelere köşe yazıları yazıyor, tanınmış bireylerle görüşüyordu. Tanımlanamaz bir karizması vardı.
Einstein, zekasıyla ünlü oldu lakin ikona dönüşmesini sağlayan şey imajıydı. söylemiş olduklerini kimse anlamıyordu ancak gazetelerde ve televizyonlardaki manzarası insanlara epey sıcak geliyordu. Dağınık saçları, eskimiş kazağı, bıyığı ve bakışları ile sempatik bulunuyordu. Beşerler “O kadar değerli işlerle uğraşıyor ki saçını taramaya vakti yok” diye düşünüyordu.
O MEŞHUR FOTOĞRAF AZ DAHA YAYIMLANMAYACAKTI
Ömrü boyunca bir filozof, bir pasifist, bir ırkçılık zıddı olarak çalışmalarını sürdü. Adolf Hitler’in iktidara gelmesinin akabinde Alman vatandaşlığını terk etti ve ülkesine tekrar hiç dönmedi. Nazi baskısından kaçan mültecilere yardım etti, Siyahi Amerikalıların hakları için kampanyalar yürüttü ve teorileri kullanılarak atom bombasının üretilmesinin akabinde açık kelamlı bir pasifist haline geldi. Bugün lazerlerden akıllı telefonlardaki yarı iletken çiplere biroldukça teknoloji Einstein’ın parmak izlerini taşıyor fakat kamuoyunun aklına Einstein denince birinci vakit içinderda kameraya lisan çıkaran beyaz kabarık saçlı yaşlı adam geliyor.
O fotoğrafın öyküsü de pek farklı. Fotoğraf 14 Mart 1951 günü New Jersey’de bulunan Princeton Club’ın çıkışınca çekildi. Einstein 72’nci yaş günü kutlamalarından çıkarken, ABD’li foto muhabir Arthur Sasse’in elindeki fotoğraf makinesini gördü. Objektife bakıp lisanını çıkardı, Sasse de tam o anda deklanşöre bastı. çabucak sonrasında fotoğrafı editörlerine gönderdiğinde büyük bir tartışma başladı. Kimileri fotoğrafın yayımlanmasına karşıydı. “Saygın bir bilim insanını bir anlık gaflet sırasında görüntülemiş olabilir miyiz?” diye düşünüyorlardı. Ne var ki fotoğraf yayımlandıktan daha sonra bir bilim insanına dair en ünlü ve en şirin kareye dönüştü. O kadar ki Einstein da fotoğrafın 9 kopyasını sipariş etti.
Einstein’ın epeyce beğenip 9 kopyasını sipariş ettiği fotoğraf, yıllar daha sonra temsilcileri tarafınca “nahoş” bulundu.
Einstein’ın epeyce beğenip 9 kopyasını sipariş ettiği fotoğraf, yıllar daha sonra temsilcileri tarafınca “nahoş” bulundu.
Einstein fotoğrafın çekilmesinden 4 yıl daha sonra 18 Nisan 1955’te hayata gözlerini yumdu. Öldükten daha sonra idolleştirilmemek için biroldukça plan yapmış, vasiyetini güvendiği arkadaşı ve mirasının yöneticisi Ekonomist Otto Nathan’a bırakmıştı. Cesedinin yakılmasını, küllerinin Delaware Irmağı’na dökülmesini istedi. Bir mezarı olmayacak, geride bıraktığı tek iz çalışmaları olacaktı. Lakin bu beyninin çalınmasına pürüz olamadı. Öldüğü hastanede nazaranv yapan patoloji uzmanı Thomas Harvey, Einstein’ın beynini başından çıkarıp muhafazaya aldı. Bugüne kadarki en etkileyici insan beynini incelemek istiyordu. meğer yanlış yapmıştı; dünyanın istediği asıl şey Einstein’ın beyni değil yüzüydü.
* * * * *
Roger Richman ne vakit ailesinin New York’taki konutunun oturma odasına adım atsa, gözü babası Paul’ün Albert Einstein’la olan fotoğrafına takılıyordu. Paul Richman, Einstein’la 1930’lardan beri arkadaştı. birlikte Almanya’dan kaçan Yahudierin Amerika kıtasında çeşitli yerlere yerleştirilmesine yardım ediyorlardı. Paul Richman, Einstein’dan üç ay daha sonra ölse de oğluyla Einstein’ın mirasçıları içindeki bağ kopmamıştı.
Hukuk fakültesi mezunu olan Richman 1978’de sinema ve televizyonda eser yerleştirme hususlarında uzman bir avukatlık şirketi kurdu. Bir yıl daha sonra komedyen W.C. Fields’dan Richman’a “Temsilcim olur musun?” talebi geldi. Richman şaşırmıştı zira Fields tam 32 yıl evvel ölmüştü. Mirasçıları ünlü komedyenin başının üzerinde bebek bezinden öbür bir şey olmayan bir vücuda montajlandığı bir afişin satışını durdurmak istiyordu. Lakin hukuken yapılabilecek hayli fazla şey yoktu. Maddelere göre ünlülerin pazarlama hakları varislerini kapsamıyordu.
Richman araştırma yaparken Macaristan asıllı aktör Bela Lugosi’yle ilgili bir davaya rasgeldi. Drakula olarak tanınan Lugosi’nin oğlu Universal Pictures’a dava açmış, babasının görsel haklarının stüdyoda değil kendisinde ve üvey annesinde olduğunu savunmuştu. Oğul Lugosi davayı kazanmış fakat yüksek mahkeme Bela Lugosi’nin hayatta olduğu periyotta manzarasını ticari hedefler için satmadığını münasebet göstererek sonucu bilakis çevirmişti. Bunu goren Richman’ın başında bir ışık yandı: bu biçimde imgesini satmış olan tüm ünlülerin varisleri, pazarlama hakkı tezinde bulunabilirdi.
Roger Richman’ın merhum müşterileri içinde en ünlülerinden biri de Marilyn Monroe’ydu
NİCE ÖLMÜŞ ÜNLÜLER ONUN MÜŞTERİSİYDİ
Bu teoriyi test etme talihini fazlaca kısa bir süre daha sonra elde etti. ABD Posta Dairesi’nin Fields’ın 100’üncü doğum gününü kutlamak hedefiyle bir hatıra pulu bastırdığını duyar duymaz mahkemeye koştu. Yüksek Mahkeme’nin Lugosi sonucuna işaret ederek ödeme talebinde bulundu. Posta Dairesi başta karşı çıksa da sonunda ölmüş bir ünlünün mirasçılarına birinci ödemesini yapmayı kabul etmek zorunda kaldı.
Richman vakit içinde ortalarında Sigmund Freud’dan Marilyn Monroe’ya biroldukca ölmüş ünlünün bulunduğu uzun bir müşteri listesine kavuştu. Ölmüş ünlülerin aileleri Richman’la çalışmaktan mutluydu. Reklamcılar da meyyit ünlüleri tercih ediyordu çünkü ne yeni skandallara karışıyorlar ne de kapris yapıyorlardı. Lakin markalar için tıpkı şeyi söylemek mümkün değildi. Örneğin, “Baby Einstein” markasının kurucusu Will Clark, kendilerini “muğlak tüzel argümanlarla köşeye sıkıştırılmış” hissettiklerini belirterek, “Hollywood’da yankı bulan bu değişik yasal kavramı ‘icat eden’ kişi Richman’dı. Ancak fazlaca güç bir iş yaptığı da açıktı” diye konuşuyor.
Richman ise kendisini kuvvetli ve zenginlere karşı savaşan zayıf bir kahraman olarak görüyordu. Ancak yaptığı şeyin ahlaki bir yanı da olduğunu düşünerek motive oluyordu.
Diğer yandan W.C. Fields’ın torunu Everett Richman’a bir “ünlüler yasası” yazmasını söylemiş olduğinde bu fikri gülünç bulmuştu. Lakin California Eyalet Senatörü William Campbell’ın bu biçimde bir maddeyle ilgilenebileceğini belirtmesinin akabinde birfazlaca ünlü ismin mirasçılarına mektuplar yazarak dayanak istedi. “California Ünlü Hakları Yasası” 1 Ocak 1985’te kabul edildi. Artık bu eyalette ölen ünlülerin pazarlama hakları resmen mirasçılarına kalacaktı. California’da bu emsal oluştuktan daha sonra Richman kolları sıvadı. Sırada babasının yakın dostu Albert Einstein’ı kurtarma operasyonu vardı.
* * * * *
Einstein yaşadığı devirde isminin promosyon gereci yapılması teşebbüslerine daima karşı çıkmıştı. Hatta Brandeis Üniversitesi’nin Einstein Üniversitesi olarak bir daha isimlendirilmesini bile istememişti. Lakin vefatının akabinde Einstein’in ne istediği değersiz hale geldi. İsmini taşıyan kar kürelerinden frizbilere birçok ıvır zıvır 80’lerde piyasada uzunluk göstermeye başladı.
Ünlü Hakları Maddesi’nin kabulünden daha sonra Richman, Einstein’lı reklamları kayda almaya başladı. Arabadan kuaföre biroldukca eser ve hizmetin reklamlarına ait belgeyi Otto Nathan’a gönderip “Bu istismarı önlemek için kiminle görüşmeliyim?” diye sordu. Nathan da belgeyi Kudüs İbrani Üniversitesi’ne iletti. Einstein’in fotoğraflarının kullanması üzerinde bir denetim elde etme fırsatını elde ettiklerinin farkına varan üniversite yetkilileri, 1 Temmuz 1985’te Richman’ı Einstein’ın “dünya genelindeki tek temsilcisi” olarak atadı.
Richman, lisans fiyatlarının yüzde 65’ini, açılan ihlal davalarında kazanılan tazminatın ise yüzde 50’sini alacaktı. Bu niçinle biroldukça kişi Richman’ı bir oportünist olarak görse de o 20’nci yüzyılı belirleyen ikonun mirasını koruduğunu, ahlaki bir iş yaptığını düşünüyordu.
SÖYLEMEDİKLERİNİ SÖYLETMEK, DÜŞÜNMEDİKLERİNİ DÜŞÜNDÜRMEK YASAK
Üniversitenin de onayıyla bir liste hazırlandı. Einstein, tütün ve alkol eserleri ve kumarla bağlı reklamlarda kullanılamayacaktı. Söylemediği kelamlar, yazmadığı formüller uydurulamayacaktı. Başına bir niyet balonu çizip içini çeşitli kelamlar ya da fikirlerle doldurmak yasaktı. Hatta Sasse’in çektiği lisan çıkarma fotoğrafı da Richman ile üniversitenin temsilcisi Ehud Benamy tarafınca “nahoş” bulundu ve kullanmak isteyen reklamcıların talepleri reddedildi. (seneler daha sonra üniversiteden yapılan açıklamada, bu tutumun yanlışlığı vurgulanacaktı.) İtalyan bir fırın üreticisi de Yahudi Soykırımı’ndan sağ kurtulanları üzmemek ismine veto edildi.
Einstein’i kullanma konusunda bilhassa bilgisayar üreticileri epeyce hevesliydi. 1989’da Sony 63 bin doları istemese de ödedi ve Einstein’ı reklamında kullandı. 1997’de Richman, Apple’ın Einstein’ın fotoğrafı ile “Think different” (Farklı düşün) sloganını birleştirmek istediği haberini aldı ve 600 bin fiyat belirledi. Bunun üzerine Steve Jobs, Richman’ı arayıp indirim istedi lakin başarılı olamayınca talep edilen sayısı ödemek zorunda kaldı.
Bu reklamlarda Einstein’ın fotoğrafını kullanmak, Steve Jobs’a 600 bin dolara mal oldu.
Bu reklamlarda Einstein’ın fotoğrafını kullanmak, Steve Jobs’a 600 bin dolara mal oldu.
Richman’ın eforlarına rağmen “ciddi manada hakaretamiz” eserler de piyasaya çıkıyordu. Richman onlarla da mahkemede hesaplaşıyordu. Ancak karşı tarafın avukatlarının ve medyanın kendisini “pazarlama gulyabanisi” olarak nitelendirmesine de epey bozuluyordu. Yahudi bir iş adamı olarak hakkında çizilen “paragöz” imajının antisemitizm olduğunu da düşünüyordu lakin kendisi ve İbrani Üniversitesi için en düzgün şartları sağlamaya çalışmaktan da geri durmuyordu. Başarısı yardımıyla öylesine cesaretlenmişti ki Albert Einstein’la alakası olmayan Einstein Kardeşler isimli bir bagel üreticisi dahi üniversitenin baskıları niçiniyle isim değiştirmek zorunda kalmıştı. İbrani Üniversitesi’nden bir akademisyene bakılırsa, Richman’ın agresif teşebbüsleri rahatsız edici bir etik dilemmaya yol açıyordu.
* * * * *
İbrani Üniversitesi Einstein Arşivleri’nin küratör yardımcısı Ze’ev Rosenkranz’a 90’lar boyunca her ay Richman’ın ofisinden ortalama 30 faks geliyordu. Her faksta Einstein’ın ismini ya da fotoğrafını kullanmak isteyen bir markanın talebi yer alıyor, ‘evet’ ya da ‘hayır’ deme işi ise Rosenkranz’a düşüyordu. Bugün bu vazifesi “fazlaca ağır bir yük” olarak tanımayan Rosenkranz, “Ben bir tarihçiyim, iş adamı değilim. Ancak bir biçimde cihan benim rolümün bu olacağına karar verdi” diyor.
Rosenkranz her talebi incelikle kıymetlendiriyor, “Einstein bunu ister miydi?” diye düşünüyordu. Reddedilenler birden fazla vakit öfkeyle reaksiyon veriyor, “Saçmalık bu. Bu beşerler meyyit, hakları yok ki…” diyordu. Kimileri ise Einstein bahisli mamüllerinin fizikçiyle hiç ilgisi olmadığı savunmasını yapıyordu. Richman ön cephede çarpışırken, üniversite art planda kalmaktan mutluydu. Rosenkranz’ın söylemiş olduğine bakılırsa o senelerda birden fazla kimse üniversitenin bu işteki rolünden haberdar bile değildi.
Rosenkranz bu rolü üstlenmiş olmaktan mutlu değildi. Einstein’ın bu reklamların birçoklarından, hatta tahminen de tamamından rahatsız olacağını düşünüyordu. Lakin Richman kendisine biroldukça teklifi onaylaması için baskı yapıyordu. Tek kederi kârı değildi tahminen lakin sonuçta bir iş insanıydı.
1950’de Eleanor Roosevelt’in sunucusu olduğu programa katılan Einstein, kendi teorisi üzerinden geliştirilen hidrojen bombasının insanlığın sonunu getirmesini “teknik mümkünlük kapsamında” diye nitelendirrmişti.
“ALBERT EINSTEIN” BİR TESCİLLİ MARKA OLDU
Richman ajansını ve “ölü efsaneler” listesini 2005 yılında fotoğraf ajansı Corbis’e sattı. Lakin bunu yapmadan evvel İbrani Üniversitesi’ni Einstein’la alakalı biroldukça eser için tescil başvurusu yapmaya ikna etti. Nihayetinde üniversite kelebek ağından şemsiyeye, metal detektöründen, su tabancasına 200 kadar eser için “Albert Einstein” marka tescilini elde etti.
Rosenkranz 2003 yılında üniversiteden istifa edip ABD’ye taşınana kadar lisans muahedeleriyle ilgili karar mercii bakılırsavini sürdürdü. Fakat marka tescilleri alınmasından hayli rahatsız olmuştu. Bunun ticarileştirmenin ve metalaştırmanın en büyük işareti olduğunu düşünüyordu lakin avukatlar Einstein’ın haklarını garantiye almak için bunun gerekli olduğunu savunuyordu.
Üstelik rahatsız olan yalnızca o da değildi. Einstein’ın evlatlık torunu Evelyn 2011 başlarında 70 yaşındayken İbrani Üniversitesi’ne misyonlarını berbata kullandıkları nedeni öne sürülerek dava açacağını duyurdu. Bir kürasyon teşebbüsünün sömürüye dönüştüğünü düşünen Evelyn, onaylanan kimi mamüllerin Einstein’a hakaret üzere olduğunu ve yazınsal haklarla hiç bir ilgisi olmadığını savunuyordu. Dahası Evelyn’in savına nazaran, üniversite bayanın hastane masraflarını karşılamasına yardımcı olacak bir paylaşım modelini de reddetmişti.
Evelyn mahkemeye çıkamadan Nisan 2011’de hayatını kaybetti. Ancak vefatından epey kısa bir daha sonra California’da görülen bir dava “Albert Einstein’ın sahibi kim?” sorusuna kesin bir cevap verecek üzere görünüyordu.
* * * * *
Kasım 2009’da General Motors, People mecmuasına Einstein’ın yüzünün kaslı bir erkeğin vücuduna montajlandığı bir reklam verdi. Slogan, “Fikirler de seksidir” biçimindeydi. İbrani Üniversitesi evvel itiraz etti akabinde 16 Mart 2012’de dava açtı. Üniversitenin argümanı şuydu: “Albert Einstein, ölmedilk evvel pazarlama hakkı diye bir şeyin var olduğunu bilseydi, bu hakkı New Jersey maddeleri kapsamında devrederdi.” GM ise bu argümanı reddederek üniversitenin Einstein’ın bu biçimde bir niyeti olduğunu kanıtlayamayacağını, kanıtlasa bile Einstein’ın 1955’teki vefatından o güne geçen müddetin bu iddiayı kadük edeceğini öne sürdü.
Mahkeme süreci pek karmaşıktı. Dava California’da görülüyordu lakin Yargıç Howard Matz, Einstein orada öldüğü için New Jersey eyalet maddelerini uygulamaya karar verdi. (California’da pazarlama hakları için vakit aşımı mühleti 70 yıl lakin üstte da dediğimiz üzere New Jersey’de bu biçimde bir sınırlama bulunmuyor.) Matz, 7 ayın sonunda şu gerekçeli sonucu deklare etti: “Einstein’ın personası kültürel mirasımızın ayrılmaz bir modülü olmuştur. Bugün, vefatından yaklaşık 60 yıl daha sonra, bu persona, onu sözünün bir kesimi yapmak isteyen her insanın özgür erişimine açık olmalıdır. Zevksiz reklamlar da buna dahildir.”
Özetle üniversite davayı kaybetmiş üzere görünüyordu lakin husus kapanmanın fazlaca ötesindeydi. Üniversite temyize gitti. Temyiz mahkemesi davayı alt mahkemeye geri gönderdi. Akabinde taraflar apansız anlaştıklarını deklare etti.
EINSTEIN BU GÜNLERİ GÖRSE NE KAYGISI?
Richman’ın 2013’te ölmesinin akabinde Corbis fotoğraf ajansı GreenLight Rights olarak bir daha markalaştı. GreenLight, Einstein’ın yanı sıra Elvis Presley, Charlie Chaplin, Marilyn Monroe üzere ünlülerin haklarını da yönetiyor. Einstein’ın fotoğrafının idaresiyle ilgili süreç ise daha da karmaşıklaştı. GreenLight, özel yazılımlar kullanan şirketlerle iş birliği yaparak piyasadaki uydurma eserleri tespit etmek için çalışıyor.
Ticari lisans kararlarını da artık tek başına bir akademisyen yerine İbrani Üniversitesi’nin oluşturduğu bir panel pahalandırıyor. (Fotoğrafların bunun üzere haberlerde kullanmasıyla ilgili lisanslar ise üniversite ile fotoğraf ajansları içindeki muahedeler aracılığıyla yönetim ediliyor.) Her müracaat başka bedellendiriliyor ancak yıllar evvelden alınan kararlardan kimileri hâlâ geçerli. Örneğin Einstein’ın başına bir fikir ya da konuşma balonu eklemek hala yasak.
Ölümünün üzerinden geçen 67 yılda, Einstein’ın yararı en ufak bir azalma emaresi dahi göstermiyor. Pekala Einstein 21’inci yüzyılda yüzünün televizyon ekranlarını, afişleri, tişörtleri süslediğini bilse ne sıkıntısı? Mirasını İbrani Üniversitesi’nin yönetmesinden mutlu olur muydu? 12 yılını “Einstein ne kederi?” sorusunu düşünmekle geçiren Rosenkranz, “Muhtemelen canını sıkardı. Einstein’ın bu durumdan şad olacağından emin değilim” diye konuşuyor.
The Guardian’ın “Who owns Einstein? The battle for the world’s most famous face” başlıklı haberinden derlenmiştir.