celikci
New member
Vaughn Smith, 46 yaşında. ABD’nin başşehri Washington’da yaşıyor. İşi her gün konut mesken dolaşıp lekeli halıları temizlemek. Müşterileri ondan hayli mutlu. Zira en inatçı lekeleri bile nasıl çıkarabileceğini fazlaca uygun biliyor. Verdiği paklık hizmeti karşılığında saatte yaklaşık 20 dolar kazanıyor.
Smith’in yakın etrafındakiler haricinde kimsenin bilmediği epeyce farklı bir özelliği var. Kimse bilmiyor, zira Smith bu bahisten bahsetmekten pek hoşlanmıyor. Lakin biri sorduğunda da gerçeği gizlemiyor: Smith, 8 lisanı epeyce akıcı bir halde konuşabiliyor. Bu lisanlar İngilizce, İspanyolca, Bulgarca, Çekçe, Portekizce, Rumence, Rusça ve Slovakça.
Lakin lisan maharetleri bununla sonlu değil. “Hepsinde epey düzgün değilim lakin 25 lisanı de az hayli biliyorum” diyen Smith’in bu sözü fazla mütevazı sayılabilir. Çünkü Smith aslında toplam 45 lisan biliyor, bunların 24 adedini kullanarak uzun sohbetler yapabiliyor. 8 başka alfabeyi okuyup yazabiliyor. İtalyanca, Fince ve Amerikan İşaret Lisanı ile öyküler anlatabiliyor. Kendi kendine Meksika’daki Nahuatl ve Montana’daki Saliş yerlilerinin lisanını öğrenmeye çalışıyor. Hollandaca ve Katalancadaki aksanları o kadar başarılı ki doğuştan bu lisanları konuşanları bile şaşırtıyor.
Smith’in bu sırrını öğrenen herkes, birebir şeyi merak ediyor: Dışişleri Bakanlığı’nda ya da Memleketler arası Para Fonu’nda çalışan mütercimlerin 6 basamaklı maaşlar aldığı, yabancı lisan bilmenin CV’lerdeki en değerli marifet kabul edildiği bir kentte, bu yetenekli adam kendini niye gizliyor?
SMITH 45 LİSANI NASIL ÖĞRENDİ?
Birden çok lisan konuşabilen şahıslar için “poliglot” sıfatı kullanılıyor. Smith gibiler ise “hiperpoliglot” olarak isimlendiriliyor ve epey ender bulunuyor. Hiperpoliglot olmak için en az 11 lisan bilmek gerekiyor. Bilinen lisan sayısı arttıkça hiperpoliglotların azlık düzeyi de artıyor. Bugüne kadar kayda geçmiş birkaç efsanevi poliglot var ve hepsi de insanın potansiyelinin hudutlarının ne kadar zorlanabileceğine dair tartışmalara yol açmış şahıslar.
Pekala Smith nasıl hiperpoliglot oldu? Beyni yabancı lisan öğrenirken hayli zorlananlardan farklı mı çalışıyor? Ve doğal her insanın merak ettiği üzere, niye halı temizleme işiyle uğraşıyor?
Bütün bu soruların sorunun özünü kaçırdığını belirten ve “Benim kimseyi etkilemek üzere bir derdim yok” diyen Smith, kendisine sorulmadıkça bildiği lisanlardan kimseye bahsetmediğini hatırlatıyor. Kendini bildi bileli isimleri sayıları, tarihleri ve sesleri diğerlerinden daha yeterli hatırladığını belirten Smith, “Bunun niçini benim için de bir sır” diye konuşuyor.
Pekala ya ömrünü lisan öğrenmeye adamış olmasının niçini? İşte o Smith için bir sır değil…,
İNGİLİZCE VE İSPANYOLCAYLA BÜYÜDÜ
Smith çocukken dünya üzerinde iki lisan var sanıyordu: Babasının konuştuğu İngilizce ve annesinin konuştuğu İspanyolca. Meksika’daki akrabalarını ziyaret ettiğinde İspanyolca konuşmaktan epey keyif alıyordu lakin Maryland’deki çocukluğu boyunca bu lisanı kullanmamaya itina göstermişti. Öteki çocuklardan farklı görünmek istemiyordu. Bu niçinle İspanyolcayı bir sır olarak kendine saklamaya karar vermişti.
Günlerden bir gün babasının Belçika’daki uzak akrabaları Maryland’e onları ziyarete geldi. Smith’in hiç bilmediği kimi sözler söylüyorlardı ve bunları anlayamamak onu epeyce sinirlendiriyordu. O günden itibaren karşısına çıkan tüm lisanlara büyülenmiş üzere yaklaşmaya başladı. Annesinin plaklarından Fransızca, babasının tamirci olarak çalıştığı bir meskende bulduğu sözlükten Almanca, sınıflarına gelen bir yabancı öğrenciden Rusça öğrenmeye çalışıyordu. Markette karşılaştığı yaşlı Ruslarla ana lisanlarında konuşuyor, onları memnun ediyordu.
Öteki yandan öğretmenleri ve ailesi için tam bir hayal kırıklığıydı. Sınıfta sesli okuma sırası ona gelince bir daha yanlış cümleden başlamıştı. Öğretmeni bir daha annesini arayıp “Dersi hiç dinlemiyor” diye şikâyet etmişti. Babası bir daha “Ben bakamıyorum” deyip annesinin meskenine göndermişti. Smith’e daima kendisinde bir sorun varmış üzere geliyordu.
“MUY, MUY INTELLIGENTE”
Annesi Sandra Vargas, “Ona nasıl rehberlik yapacağımı bilmiyordum” diye anlatıyor o günleri.
20’lerinin başında bir genç anneydi Vargas. Boşanmak üzereydi ve hiç bilmediği bir ülkede iki erkek çocuğu tek başına yetiştirmeye çalışıyordu. Oğlunun öbür çocuklarla bağ kuramadığını gördüğünde onu bir psikoloğa götürdü. Psikolog, annesine Smith’in “muy, muy intelligente” (İspanyolca “oldukça epey zeki”) olduğunu söylemiş oldu. Fakat Smith’in kalbi de beyni kadar büyüktü. Ziyadesiyle hassas bir çocuktu ve daima istenmediğini ya da sevilmediğini düşünüyordu.
14 yaşına geldiğinde Smith tekrar babasının yanına Washington’a taşındı. Büyükelçiliklere fazlaca yakın bir semtte olduklarından yeni okulunda dünyanın dört bir yanından çocuklar vardı. Smith bir anda kendini meskeninde hissetmişti.
Brezilyalı öğrencilerden Portekizce öğrenmeye başladı. Romanyalı iki kardeşin kendisi için yazdığı cümle listesini ezberledi. Etiyopyalı utangaç bir kızdan kendisine Amharca öğretmesini istedi. Hafta sonlarını kütüphanede lisan kitapları içinde geçiriyordu. Her pazartesi okula döndüğünde söyleyecek daha fazla şeyi oluyor, daha fazla şey anlıyordu.
Fakat 17 yaşında bir daha Maryland’e annesinin yanına dönmek zorunda kaldı.
Liseyi bitirince bir danışman kendisine meslek okuluna gitmesini tavsiye etti lakin Smith kabul edilmedi. Bu hayal kırıklığı eğitim hayatının sonu oldu.
Akabinde irili ufaklı işler geldi. Boyacılık, korumalık, YouTuber’lık, köpek gezdiriciliği yaptı. Çalıştığı konutlardan birine daima gelen Doğu Avrupalı konuklar yardımıyla, neredeyse tüm diyalektleri harika bir halde konuşur hale geldi.
1990’DA ‘AVRUPA’NIN en çok LİSAN KONUŞANI’ BELİRLENDİ
Smith, lisedeki testler haricinde rastgele bir lisanın yeterlilik imtihanına girmiş değil. Lakin yeni lisanlar öğrendikçe “dil bilmek” teriminin ne kadar karmaşık olduğunu daha yeterli anlıyor.
Resmi yeterlilik testleri şahısların argoyu ya da günlük lisanı değil, resmi lisanı ne kadar uygun konuşabildiğine bakıyor. Lisanın söz haznesi, dilbilgisi, söylem üzere ögelerinden hangisinin daha kıymetli olduğu da bir muamma…
Hiperpoliglotların hünerlerinin test edildiği en değerli olay 1990’da yapılan bir müsabakaydı. Avrupa’da en çok lisan bilen kişiyi tespit etmeyi amaçlayan yarışın iştirakçileri, o lisanları yeterli konuşan bireylerle çeşitli diyaloglara giriyor ve yetkinlikleri karşılığında puanlar alıyordu. İskoç orgcu Derick Herning, 22 lisandaki yetkinliğiyle birinci oldu. Herning’in 2019’da ömrünü kaybedene kadar en az sekiz lisan daha öğrendiği söyleniyordu.
Herning’in Guinness Rekorlar Kitabı’ndaki unvanını alan kişi ise 59 lisan bildiğini sav eden diğer bir hiperpoliglot oldu. Ne var ki çeşitli televizyon programlarında bildiğini sav ettiği lisanlardaki soruları yanıtlayamayan bu kişi çabucak sonrasında ortadan kayboldu. “Sahtekâr mıydı yoksa kameralar karşısında panik mi yaptı?” sorusu ise karşılıksız kaldı.
bir daha de biroldukca hiperpoliglot “Kaç lisan biliyorsun?” sorusunu yanıtlamayı reddediyor, zira bu soru lisan öğrenmenin nüanslarını göz arkası ediyor.
Bunun en âlâ örneklerinden biri de Timothy Doner. Yaşadıklarını bir TED Talk’ta anlatan Doner, çabucak hemen ergenken 12 lisan bildiği için New York Times’a haber olunca ömrü değişti. Kanal kanal dolaştırılan Doner, “Almanca ’23 lisan konuşabiliyorum’ dememi, Çince tekerleme söylememi, Türkçe ‘hoşça kalın’ dememi istiyorlardı. Bir şov eserine dönüştürülmüştüm. Abartılıydı, sansasyonalize edilmişti” diye anlattı o yılları.
“Babel No More” isimli kitabı için 400’den çok poliglotla görüşmeler yapan Michael Erard da maharetlerini sergilemekten ya da paraya dönüştürmekten hoşlanmayanların lisan hünerlerini daha inandırıcı bulduğunu belirtiyor.
OTİZMLE TANIŞINCA MODÜLLER YERİNE OTURDU
Smith’e geri dönersek… O öğrendiği lisanların her birine, o lisan yardımıyla bağ kurduğu bireylerin kıssası üzere yaklaşıyor. Hayatları o lisanlar tarafınca şekillendirilmiş şahısları tanımak için özel bir gayret sarf ediyor. Karşılığında o şahıslar de Smith’in ömrünü şekillendiriyor. Onu kabul ediyorlar, benimsiyorlar, takdir ediyorlar.
Arkadaşı Ryan Harding, “kimi vakit sokakta yürürken, bir kenarda oturup kendi ortalarında konuşan iki kişi görüyoruz. Vaughn, yanlarına yaklaşıp ‘Farklı bir aksanınız olduğunu fark ettim, diğer lisanlar de biliyor musunuz?’ diye soruyor. daha sonra hop, bir anda o şahısların konutuna akşam yemeğine davet ediliyoruz” diye anlatıyor Smith’in kurduğu münasebetleri.
Smith, Paraguaylı bir özel eğitim öğretmeniyle de bu biçimde tanışmış. Bu öğretmen Smith’i Guaranice öğretmek için konutuna davet etmiş ve sohbet sırasında ona sınıfındaki otizmli öğrencilerden bahsetmiş. Smith, “‘Otistik’ sözünü duyar duymaz ‘artistik’e New York aksanı kattığını zannettim” diyor. Lakin öğretmen otizm spektrumundaki bireylerin özelliklerinden bahsedince, anlattıkları Smith’e bir anda epeyce tanıdık gelmiş.
Tahminen de öğretmenlerinin söylemiş olduklerini anlamamasının niçini buydu. Tahminen de bu yüzden kimi yetişkinler onu kaba buluyordu. Tahminen de bu yüzden insanların daima “becerilerine uygun meslek fırsatlarından” bahsetmesine karşın o nereye bakıp hangi adımı atacağını bilmiyordu.
İKİ FARKLI SMITH VAR
Smith kimi vakit yaşadığı hayattan epey mutlu hissediyor kendini. Birebir tişörtleri giymekten, çokça boş vakti olmasından, arkadaşlarına yemek yapmaktan, model trenleriyle oynayıp görünüm fotoğrafları yapmaktan, fotoğraf çekmekten ve kahvecilerde oturup farklı aksanları dinlemekten çok keyif alıyor.
Kimi günler ise halılarını temizlemeye gittiği insanların kendisine bakışlarını fark ediyor. Müşteriler kimi vakit kendi yaptıkları lekelerin acısını ondan çıkarıyor. Kendi ortalarında onun anlamayacağını düşünerek, dedikodusunu yapıyorlar. O denli vakit içinderda Smith, bir daha kendisini öğretmenlerini hayal kırıklığına uğratan çocuk üzere hissetmeye başlıyor.
Bir seferinde gittikleri bir konutta Portekizce konuşan bir çiftin, “Şunun kılığına giysisine bak, hiç profesyonel görünmüyor. Kesin beceremeyecek bu işi” diye söylemiş olduğine kulak konuğu olmuş Smith.
İş bitip halılar temizlendikten daha sonra halı temizleme şirketinin sahibi olan ağabeyi, ikili “Nerelisiniz?” diye sorup “Portekiz” yanıtını aldığında Smith yüzünde muzip bir gülümseme ve eksiksiz bir Portekizceyle, “Biz de daha geçen hafta Portekiz Büyükelçiliği’nin halılarını temizledik” demiş.
“Bunun üzerine adamın yüzünde oluşan ifadeyi görmek epeyce hoşuma gitti” diyerek anlatıyor bu olayı.
SMITH’İN FARKI NE?
ABD’nin en kıymetli üniversitelerinden biri olan Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) bünyesinde bulunan Beyin ve Bilişsel Bilimler Laboratuvarı’nda bakılırsav yapan Rusya doğumlu bilim insanı Evelina Fedorenko’nun işi, Smith üzere insanların beyinlerini incelemek.
Beyinlerimizin lisanı nasıl işlediğiyle ilgili araştırmalarda çoklukla gelişim bozuklukları yahut felç üzere niçinlerle konuşma kuvvetliğü yaşayan bireylere odaklanılıyor. Bu yelpazenin öbür ucundaki beşerlerle yani ileri lisan marifeti olan bireylerle ilgilenen Fedorenko ise “Poliglotlar ve hiperpoliglotları başkalarından ayıran şey ne?” sorusuna cevap arıyor.
Fedorenko, Smith’le Washington Post muhabiri Jessica Contrera aracılığı ile tanışmış. Okumakta olduğunuz bu haberi hazırlarken Fedorenko’nun görüşlerine başvuran Contrera, ona Smith’in akıl almaz maharetlerinden bahsedip, “Benim beynim niye bu biçimde değil? niye öbür lisanları öğrenmeye çalışsam da aklımda tutamıyorum?” diye sorunca “İsterseniz ikiniz de Boston’a gelin ve beyninizi tarayalım” cevabını almış.
Yalnızca İngilizce konuşabilen Contrera, “Vaughn’un beynindeki lisan bölgelerinin fazlaca daha büyük ve ziyadesiyle etkin olacağını, benimkilerin ise minicik kalacağını var iseymıştım” diyor ancak çekilen MR’ların, yapılan testlerin ve bir haftalık tahlillerin akabinde ortaya çıkan sonuç bunun tam aykırısı: Smith’in beyninin lisanı algılamak için kullandığı kısımlar, Contrera’nınkilere kıyasla epey daha küçük ve fazlaca daha az etkin. Birebir İngilizce sözleri okuduklarında bile, Contrera’nın beyninin daha geniş bir bölümü daha fazla çalışmak zorunda.
Bu sonuç, öteki hiperpoliglotlardan elde edilen bulgularla da paralellik gösteriyor.
“DEĞERSİZ BİR İNSAN DEĞİLİM”
Contrera ve Smith’in testlerini yapan nörobilimci Saima Malik-Moraleda, bu durumu şu biçimde açıklıyor: “Smith ana lisanını konuştuğunda beyninin lisanı işleyen bölgelerine gönderilmesi gereken oksijen ölçüsü daha az. Lisanı o kadar epeyce kullanıyor ki bu bölgeleri lisan üretiminde kullanma konusunda fazlaca daha verimli hale gelmiş.” Smith de daha az bildiği lisanları konuşmaya çalıştığında beyni daha fazla oksijen tüketmeye başlıyor.
Smith’in beynindeki lisan alanlarının doğuştan daha küçük ve verimli olması mümkün. Ancak tıpkı Contrera üzere bir beyinle doğup gelişme çağında biroldukca lisan öğrendiği için beyninin anatomisini dönüştürmüş olması da mümkün. Bunların ikisi birebir anda yaşanmış dahi olabilir. Araştırmacıların bu senaryoların hangisinin gerçek olduğunu anlayabilmek için büyüme çağında lisan öğrenen bireylerin beyinlerini daima tarama takibine alması gerekiyor.
Smith ise dünyadaki yerini bulmaya bir adım daha yaklaşmış durumda. Laboratuvara tanıştığı bilim insanlarının kendisini anlamaya çalıştığını, onun üzere olmak için neler yapmaları gerektiğine baş yorduklarını görmenin kendisini rahatlattığını belirtiyor.
“Ben daima ‘Acaba daha geniş perspektiften bakıldığında nasıl bir noktadayım?’ diye merak ettim. ‘Ya bu fazlaca heyecanlanacak bir şey değilse’ diye düşündüm” diyen Smith, bilim insanlarının heyecanını görmenin kendisini de heyecanlandırdığını tabir ediyor. “Değersiz bir insan değilim ben” dedikten daha sonra da cebinden telefonunu çıkarıp lisan öğrenme uygulamasını açıyor. 330 gündür sürdürdüğü Galce alıştırmalarının 331’inci gününe başlıyor.
The Washington Post’un “The remarkable brain of a carpet cleaner who speaks 24 languages” başlıklı haberinden derlenmiştir.
Smith’in yakın etrafındakiler haricinde kimsenin bilmediği epeyce farklı bir özelliği var. Kimse bilmiyor, zira Smith bu bahisten bahsetmekten pek hoşlanmıyor. Lakin biri sorduğunda da gerçeği gizlemiyor: Smith, 8 lisanı epeyce akıcı bir halde konuşabiliyor. Bu lisanlar İngilizce, İspanyolca, Bulgarca, Çekçe, Portekizce, Rumence, Rusça ve Slovakça.
Lakin lisan maharetleri bununla sonlu değil. “Hepsinde epey düzgün değilim lakin 25 lisanı de az hayli biliyorum” diyen Smith’in bu sözü fazla mütevazı sayılabilir. Çünkü Smith aslında toplam 45 lisan biliyor, bunların 24 adedini kullanarak uzun sohbetler yapabiliyor. 8 başka alfabeyi okuyup yazabiliyor. İtalyanca, Fince ve Amerikan İşaret Lisanı ile öyküler anlatabiliyor. Kendi kendine Meksika’daki Nahuatl ve Montana’daki Saliş yerlilerinin lisanını öğrenmeye çalışıyor. Hollandaca ve Katalancadaki aksanları o kadar başarılı ki doğuştan bu lisanları konuşanları bile şaşırtıyor.
Smith’in bu sırrını öğrenen herkes, birebir şeyi merak ediyor: Dışişleri Bakanlığı’nda ya da Memleketler arası Para Fonu’nda çalışan mütercimlerin 6 basamaklı maaşlar aldığı, yabancı lisan bilmenin CV’lerdeki en değerli marifet kabul edildiği bir kentte, bu yetenekli adam kendini niye gizliyor?
SMITH 45 LİSANI NASIL ÖĞRENDİ?
Birden çok lisan konuşabilen şahıslar için “poliglot” sıfatı kullanılıyor. Smith gibiler ise “hiperpoliglot” olarak isimlendiriliyor ve epey ender bulunuyor. Hiperpoliglot olmak için en az 11 lisan bilmek gerekiyor. Bilinen lisan sayısı arttıkça hiperpoliglotların azlık düzeyi de artıyor. Bugüne kadar kayda geçmiş birkaç efsanevi poliglot var ve hepsi de insanın potansiyelinin hudutlarının ne kadar zorlanabileceğine dair tartışmalara yol açmış şahıslar.
Pekala Smith nasıl hiperpoliglot oldu? Beyni yabancı lisan öğrenirken hayli zorlananlardan farklı mı çalışıyor? Ve doğal her insanın merak ettiği üzere, niye halı temizleme işiyle uğraşıyor?
Bütün bu soruların sorunun özünü kaçırdığını belirten ve “Benim kimseyi etkilemek üzere bir derdim yok” diyen Smith, kendisine sorulmadıkça bildiği lisanlardan kimseye bahsetmediğini hatırlatıyor. Kendini bildi bileli isimleri sayıları, tarihleri ve sesleri diğerlerinden daha yeterli hatırladığını belirten Smith, “Bunun niçini benim için de bir sır” diye konuşuyor.
Pekala ya ömrünü lisan öğrenmeye adamış olmasının niçini? İşte o Smith için bir sır değil…,
İNGİLİZCE VE İSPANYOLCAYLA BÜYÜDÜ
Smith çocukken dünya üzerinde iki lisan var sanıyordu: Babasının konuştuğu İngilizce ve annesinin konuştuğu İspanyolca. Meksika’daki akrabalarını ziyaret ettiğinde İspanyolca konuşmaktan epey keyif alıyordu lakin Maryland’deki çocukluğu boyunca bu lisanı kullanmamaya itina göstermişti. Öteki çocuklardan farklı görünmek istemiyordu. Bu niçinle İspanyolcayı bir sır olarak kendine saklamaya karar vermişti.
Günlerden bir gün babasının Belçika’daki uzak akrabaları Maryland’e onları ziyarete geldi. Smith’in hiç bilmediği kimi sözler söylüyorlardı ve bunları anlayamamak onu epeyce sinirlendiriyordu. O günden itibaren karşısına çıkan tüm lisanlara büyülenmiş üzere yaklaşmaya başladı. Annesinin plaklarından Fransızca, babasının tamirci olarak çalıştığı bir meskende bulduğu sözlükten Almanca, sınıflarına gelen bir yabancı öğrenciden Rusça öğrenmeye çalışıyordu. Markette karşılaştığı yaşlı Ruslarla ana lisanlarında konuşuyor, onları memnun ediyordu.
Öteki yandan öğretmenleri ve ailesi için tam bir hayal kırıklığıydı. Sınıfta sesli okuma sırası ona gelince bir daha yanlış cümleden başlamıştı. Öğretmeni bir daha annesini arayıp “Dersi hiç dinlemiyor” diye şikâyet etmişti. Babası bir daha “Ben bakamıyorum” deyip annesinin meskenine göndermişti. Smith’e daima kendisinde bir sorun varmış üzere geliyordu.
“MUY, MUY INTELLIGENTE”
Annesi Sandra Vargas, “Ona nasıl rehberlik yapacağımı bilmiyordum” diye anlatıyor o günleri.
20’lerinin başında bir genç anneydi Vargas. Boşanmak üzereydi ve hiç bilmediği bir ülkede iki erkek çocuğu tek başına yetiştirmeye çalışıyordu. Oğlunun öbür çocuklarla bağ kuramadığını gördüğünde onu bir psikoloğa götürdü. Psikolog, annesine Smith’in “muy, muy intelligente” (İspanyolca “oldukça epey zeki”) olduğunu söylemiş oldu. Fakat Smith’in kalbi de beyni kadar büyüktü. Ziyadesiyle hassas bir çocuktu ve daima istenmediğini ya da sevilmediğini düşünüyordu.
14 yaşına geldiğinde Smith tekrar babasının yanına Washington’a taşındı. Büyükelçiliklere fazlaca yakın bir semtte olduklarından yeni okulunda dünyanın dört bir yanından çocuklar vardı. Smith bir anda kendini meskeninde hissetmişti.
Brezilyalı öğrencilerden Portekizce öğrenmeye başladı. Romanyalı iki kardeşin kendisi için yazdığı cümle listesini ezberledi. Etiyopyalı utangaç bir kızdan kendisine Amharca öğretmesini istedi. Hafta sonlarını kütüphanede lisan kitapları içinde geçiriyordu. Her pazartesi okula döndüğünde söyleyecek daha fazla şeyi oluyor, daha fazla şey anlıyordu.
Fakat 17 yaşında bir daha Maryland’e annesinin yanına dönmek zorunda kaldı.
Liseyi bitirince bir danışman kendisine meslek okuluna gitmesini tavsiye etti lakin Smith kabul edilmedi. Bu hayal kırıklığı eğitim hayatının sonu oldu.
Akabinde irili ufaklı işler geldi. Boyacılık, korumalık, YouTuber’lık, köpek gezdiriciliği yaptı. Çalıştığı konutlardan birine daima gelen Doğu Avrupalı konuklar yardımıyla, neredeyse tüm diyalektleri harika bir halde konuşur hale geldi.
1990’DA ‘AVRUPA’NIN en çok LİSAN KONUŞANI’ BELİRLENDİ
Smith, lisedeki testler haricinde rastgele bir lisanın yeterlilik imtihanına girmiş değil. Lakin yeni lisanlar öğrendikçe “dil bilmek” teriminin ne kadar karmaşık olduğunu daha yeterli anlıyor.
Resmi yeterlilik testleri şahısların argoyu ya da günlük lisanı değil, resmi lisanı ne kadar uygun konuşabildiğine bakıyor. Lisanın söz haznesi, dilbilgisi, söylem üzere ögelerinden hangisinin daha kıymetli olduğu da bir muamma…
Hiperpoliglotların hünerlerinin test edildiği en değerli olay 1990’da yapılan bir müsabakaydı. Avrupa’da en çok lisan bilen kişiyi tespit etmeyi amaçlayan yarışın iştirakçileri, o lisanları yeterli konuşan bireylerle çeşitli diyaloglara giriyor ve yetkinlikleri karşılığında puanlar alıyordu. İskoç orgcu Derick Herning, 22 lisandaki yetkinliğiyle birinci oldu. Herning’in 2019’da ömrünü kaybedene kadar en az sekiz lisan daha öğrendiği söyleniyordu.
Herning’in Guinness Rekorlar Kitabı’ndaki unvanını alan kişi ise 59 lisan bildiğini sav eden diğer bir hiperpoliglot oldu. Ne var ki çeşitli televizyon programlarında bildiğini sav ettiği lisanlardaki soruları yanıtlayamayan bu kişi çabucak sonrasında ortadan kayboldu. “Sahtekâr mıydı yoksa kameralar karşısında panik mi yaptı?” sorusu ise karşılıksız kaldı.
bir daha de biroldukca hiperpoliglot “Kaç lisan biliyorsun?” sorusunu yanıtlamayı reddediyor, zira bu soru lisan öğrenmenin nüanslarını göz arkası ediyor.
Bunun en âlâ örneklerinden biri de Timothy Doner. Yaşadıklarını bir TED Talk’ta anlatan Doner, çabucak hemen ergenken 12 lisan bildiği için New York Times’a haber olunca ömrü değişti. Kanal kanal dolaştırılan Doner, “Almanca ’23 lisan konuşabiliyorum’ dememi, Çince tekerleme söylememi, Türkçe ‘hoşça kalın’ dememi istiyorlardı. Bir şov eserine dönüştürülmüştüm. Abartılıydı, sansasyonalize edilmişti” diye anlattı o yılları.
“Babel No More” isimli kitabı için 400’den çok poliglotla görüşmeler yapan Michael Erard da maharetlerini sergilemekten ya da paraya dönüştürmekten hoşlanmayanların lisan hünerlerini daha inandırıcı bulduğunu belirtiyor.
OTİZMLE TANIŞINCA MODÜLLER YERİNE OTURDU
Smith’e geri dönersek… O öğrendiği lisanların her birine, o lisan yardımıyla bağ kurduğu bireylerin kıssası üzere yaklaşıyor. Hayatları o lisanlar tarafınca şekillendirilmiş şahısları tanımak için özel bir gayret sarf ediyor. Karşılığında o şahıslar de Smith’in ömrünü şekillendiriyor. Onu kabul ediyorlar, benimsiyorlar, takdir ediyorlar.
Arkadaşı Ryan Harding, “kimi vakit sokakta yürürken, bir kenarda oturup kendi ortalarında konuşan iki kişi görüyoruz. Vaughn, yanlarına yaklaşıp ‘Farklı bir aksanınız olduğunu fark ettim, diğer lisanlar de biliyor musunuz?’ diye soruyor. daha sonra hop, bir anda o şahısların konutuna akşam yemeğine davet ediliyoruz” diye anlatıyor Smith’in kurduğu münasebetleri.
Smith, Paraguaylı bir özel eğitim öğretmeniyle de bu biçimde tanışmış. Bu öğretmen Smith’i Guaranice öğretmek için konutuna davet etmiş ve sohbet sırasında ona sınıfındaki otizmli öğrencilerden bahsetmiş. Smith, “‘Otistik’ sözünü duyar duymaz ‘artistik’e New York aksanı kattığını zannettim” diyor. Lakin öğretmen otizm spektrumundaki bireylerin özelliklerinden bahsedince, anlattıkları Smith’e bir anda epeyce tanıdık gelmiş.
Tahminen de öğretmenlerinin söylemiş olduklerini anlamamasının niçini buydu. Tahminen de bu yüzden kimi yetişkinler onu kaba buluyordu. Tahminen de bu yüzden insanların daima “becerilerine uygun meslek fırsatlarından” bahsetmesine karşın o nereye bakıp hangi adımı atacağını bilmiyordu.
İKİ FARKLI SMITH VAR
Smith kimi vakit yaşadığı hayattan epey mutlu hissediyor kendini. Birebir tişörtleri giymekten, çokça boş vakti olmasından, arkadaşlarına yemek yapmaktan, model trenleriyle oynayıp görünüm fotoğrafları yapmaktan, fotoğraf çekmekten ve kahvecilerde oturup farklı aksanları dinlemekten çok keyif alıyor.
Kimi günler ise halılarını temizlemeye gittiği insanların kendisine bakışlarını fark ediyor. Müşteriler kimi vakit kendi yaptıkları lekelerin acısını ondan çıkarıyor. Kendi ortalarında onun anlamayacağını düşünerek, dedikodusunu yapıyorlar. O denli vakit içinderda Smith, bir daha kendisini öğretmenlerini hayal kırıklığına uğratan çocuk üzere hissetmeye başlıyor.
Bir seferinde gittikleri bir konutta Portekizce konuşan bir çiftin, “Şunun kılığına giysisine bak, hiç profesyonel görünmüyor. Kesin beceremeyecek bu işi” diye söylemiş olduğine kulak konuğu olmuş Smith.
İş bitip halılar temizlendikten daha sonra halı temizleme şirketinin sahibi olan ağabeyi, ikili “Nerelisiniz?” diye sorup “Portekiz” yanıtını aldığında Smith yüzünde muzip bir gülümseme ve eksiksiz bir Portekizceyle, “Biz de daha geçen hafta Portekiz Büyükelçiliği’nin halılarını temizledik” demiş.
“Bunun üzerine adamın yüzünde oluşan ifadeyi görmek epeyce hoşuma gitti” diyerek anlatıyor bu olayı.
SMITH’İN FARKI NE?
ABD’nin en kıymetli üniversitelerinden biri olan Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) bünyesinde bulunan Beyin ve Bilişsel Bilimler Laboratuvarı’nda bakılırsav yapan Rusya doğumlu bilim insanı Evelina Fedorenko’nun işi, Smith üzere insanların beyinlerini incelemek.
Beyinlerimizin lisanı nasıl işlediğiyle ilgili araştırmalarda çoklukla gelişim bozuklukları yahut felç üzere niçinlerle konuşma kuvvetliğü yaşayan bireylere odaklanılıyor. Bu yelpazenin öbür ucundaki beşerlerle yani ileri lisan marifeti olan bireylerle ilgilenen Fedorenko ise “Poliglotlar ve hiperpoliglotları başkalarından ayıran şey ne?” sorusuna cevap arıyor.
Fedorenko, Smith’le Washington Post muhabiri Jessica Contrera aracılığı ile tanışmış. Okumakta olduğunuz bu haberi hazırlarken Fedorenko’nun görüşlerine başvuran Contrera, ona Smith’in akıl almaz maharetlerinden bahsedip, “Benim beynim niye bu biçimde değil? niye öbür lisanları öğrenmeye çalışsam da aklımda tutamıyorum?” diye sorunca “İsterseniz ikiniz de Boston’a gelin ve beyninizi tarayalım” cevabını almış.
Yalnızca İngilizce konuşabilen Contrera, “Vaughn’un beynindeki lisan bölgelerinin fazlaca daha büyük ve ziyadesiyle etkin olacağını, benimkilerin ise minicik kalacağını var iseymıştım” diyor ancak çekilen MR’ların, yapılan testlerin ve bir haftalık tahlillerin akabinde ortaya çıkan sonuç bunun tam aykırısı: Smith’in beyninin lisanı algılamak için kullandığı kısımlar, Contrera’nınkilere kıyasla epey daha küçük ve fazlaca daha az etkin. Birebir İngilizce sözleri okuduklarında bile, Contrera’nın beyninin daha geniş bir bölümü daha fazla çalışmak zorunda.
Bu sonuç, öteki hiperpoliglotlardan elde edilen bulgularla da paralellik gösteriyor.
“DEĞERSİZ BİR İNSAN DEĞİLİM”
Contrera ve Smith’in testlerini yapan nörobilimci Saima Malik-Moraleda, bu durumu şu biçimde açıklıyor: “Smith ana lisanını konuştuğunda beyninin lisanı işleyen bölgelerine gönderilmesi gereken oksijen ölçüsü daha az. Lisanı o kadar epeyce kullanıyor ki bu bölgeleri lisan üretiminde kullanma konusunda fazlaca daha verimli hale gelmiş.” Smith de daha az bildiği lisanları konuşmaya çalıştığında beyni daha fazla oksijen tüketmeye başlıyor.
Smith’in beynindeki lisan alanlarının doğuştan daha küçük ve verimli olması mümkün. Ancak tıpkı Contrera üzere bir beyinle doğup gelişme çağında biroldukca lisan öğrendiği için beyninin anatomisini dönüştürmüş olması da mümkün. Bunların ikisi birebir anda yaşanmış dahi olabilir. Araştırmacıların bu senaryoların hangisinin gerçek olduğunu anlayabilmek için büyüme çağında lisan öğrenen bireylerin beyinlerini daima tarama takibine alması gerekiyor.
Smith ise dünyadaki yerini bulmaya bir adım daha yaklaşmış durumda. Laboratuvara tanıştığı bilim insanlarının kendisini anlamaya çalıştığını, onun üzere olmak için neler yapmaları gerektiğine baş yorduklarını görmenin kendisini rahatlattığını belirtiyor.
“Ben daima ‘Acaba daha geniş perspektiften bakıldığında nasıl bir noktadayım?’ diye merak ettim. ‘Ya bu fazlaca heyecanlanacak bir şey değilse’ diye düşündüm” diyen Smith, bilim insanlarının heyecanını görmenin kendisini de heyecanlandırdığını tabir ediyor. “Değersiz bir insan değilim ben” dedikten daha sonra da cebinden telefonunu çıkarıp lisan öğrenme uygulamasını açıyor. 330 gündür sürdürdüğü Galce alıştırmalarının 331’inci gününe başlıyor.
The Washington Post’un “The remarkable brain of a carpet cleaner who speaks 24 languages” başlıklı haberinden derlenmiştir.